Tes

oro

s P

ort

ug

alu

jos

Por

tuga

lete

ko A

ltxo

rrak 120 Aniversario del ferrocarril

Bilbao-Portugalete: La Canilla(1888-2008)

Bilbo-Portugalete trenbidearen 120. Urteurrena: La Canillako

geltokia (1888-2008)

Roberto Hernndez GallejonesOskar RamosOlga Macas

Edita: Ayuntamiento de PortugaleteColeccin: Tesoros Portugalujos n4Tirada: 1000 EjemplaresImpresin: Grficas BerrizD.L.: BI-

Fotos cedidas por: Fundacin el Abra y Museo del Ferrrocarril (Azpeitia)

3

Una vez ms, nuestra coleccin de Tesoros Portugalujos nos acerca al conocimiento de la historia y la tradicin de nuestro querido Portugalete. Este ao con la celebracin de los 120 aos de llegada del Ferrocarril a Portugalete, y ms concretamente a nuestra querida estacin de La Canilla, es un buen momento para que todos y todas conozcamos la historia del Ferrocarril en nuestra Villa.

Cuando el da 24 de Septiembre de 1888 el ferrocarril lleg a Portugalete, ese da supuso el comienzo de la historia de la primera gran transformacin de la villa, y por ello con este cuaderno que hoy editamos quere-mos invitar a todos y todas vecinos de Portugalete a subirse al tren y conocer un poco mejor nuestro pasado.

Espero que este Tesoro Portugalujo sea de vuestro agrado.

EL ALCALDE DE PORTUGALETEMikel Torres

4

Los proLegmenos deL FerrocarriL de BiLBao a portugaLete

El siglo XIX fue por excelencia la era del rail. Portugalete no poda ser menos, y as el 24 de septiembre de 1888 se inaugur el ltimo tramo del ferrocarril Bilbao-Portugalete. Fecha tarda si la comparamos con otros lugares- pero digna de tener en cuenta, llegando a constituir un ejemplo ms del tradicional carcter progresivo de la villa portugaluja.

Siendo ya nuestro pueblo estacin de baos prestigiada, lugar de veraneo de muchos capitalistas de los contornos y de otros puntos de Espaa (incluso el monarca Alfonso XII nos visit en mltiples ocasiones), slo necesitaba una lnea frrea para rematar su fama.

Adems, la construccin de este medio de transporte fue un resultado natural de la concentracin indus-trial y poblacional de la regin.

Hay que sealar que el tendido ferroviario reciba la denominacin de Bilbao-Portugalete y no de Bilbao-Santurce, ya que el tren slo llegaba hasta aqu, por ser la villa jarrillera el principal punto urbano de la zona.

En 1872 el bilbano Federico Solaegui recibi una concesin para construir una lnea minero-comercial y de viajeros (hasta entonces nicamente existan ferrocarriles mineros) que partiendo de los muelles de Ripa en Bilbao, en la orilla izquierda del Nervin, acabara en Portugalete. La III Guerra Carlista, junto con otros proble-mas, abort este intento.

Todava en 1880, se localiza una carta de este seor dirigida al Ayuntamiento pregonando las ventajas que su proyecto reportara a la poblacin portugaluja. Por fin, en 1884, el ingeniero jefe de la sociedad Bilbao-Portugalete, y director gerente de la misma, don Pablo de Alzola y Minondo, acomete su ejecucin, que finali-zara cuando se levantase la ltima seccin entre El Desierto y Portugalete en 1888. Esta va con los ramales de Cantalojas y el empalme con el ferrocarril de Triano, alcanz una longitud de 15 kilmetros.

El 24 de septiembre, a las nueve en punto de la maana, sali de Uribitarte el tren inaugural conduciendo al ministro de Fomento Jos Canalejas, a las autoridades civiles y militares y dems invitados.

Al arribar a la estacin de El Desierto (Baracaldo), donde fueron aclamados por la muchedumbre, se ben-dijo el tren. Despus continuaron su recorrido, parando durante media hora frente de la fac-tora La Vizcaya, la cual fue visitada por el ministro y su cortejo.

Acto seguido siguieron viaje hasta Portugalete, en cuyo saln del Ayuntamiento se obsequi a los presentes con un estupendo lunch. All se procedi a los brindis de los reuni-dos, entre los que destacaron los del seor Canalejas, Romero Robledo y Alzola, que fueron muy aplaudidos. Tras este emotivo acto la comitiva volvi a Bilbao, desde donde el represen-tante del Gobierno sali por tren a Madrid.

Al da siguiente se abri al pblico el servicio ferroviario, partiendo de nuestro pueblo el primer convoy de viajeros a las 5 horas y 55 minutos de la maana. El viaje era de 25 minutos, con parada en todas las estacio-nes intermedias, si bien haba dos trayectos en los que se llegaba a Bilbao en 19 minutos, detenindose las unidades slo en Zorroza.

Era, sin lugar a dudas, uno de los mejores ferrocarriles del mundo.

Portugalete contribuy a su creacin con una subvencin de 30.000 pesetas de aquellos tiempos.

Ya en 1872, como hemos visto, se puso de manifiesto la necesidad de su instalacin, puesto que sera la continuacin natural por la margen izquierda de la ra de la lnea de Tudela a Bilbao hasta la entrada del Abra, en donde en poca ms o menos lejana, habr de establecerse un verdadero puerto. La razn de su construccin

5

es el deseo de convertir a Bilbao en un gran centro portuario. Pero Portugalete, en un principio, no vio tan claras estas ventajas, y pugn porque no cristalizase esta idea, pues perjudicaba sus intereses. En 1876, el Ayuntamiento present sus objeciones, viendo amenazada con la instalacin y el proyecto de estacin la prosperidad de la villa, debida en buena parte al Muelle Viejo. Este ltimo se vera afectado, ya que era imprescindible ejecutar un nuevo muelle artificial para acondicionar mejor la zona. Aquellos planes suponan la eliminacin de un espacio del fon-deadero de lanchas de la Cofrada de Mareantes y la expropiacin de varios terrenos particulares. Estaba tambin el espinoso asunto de la contribucin pecuniaria, el cual levant diversas protestas. As, el 26 de enero de 1888, todava se discuta en Portugalete este tema, e igualmente los ediles y magnates jarrilleros se opusieron al pro-yecto por el cual la lnea frrea deba de pasar a travs de la Plaza y de la calle Mara Daz de Haro, solicitando que este medio de transporte solamente llegase hasta la altura de la casa nmero 3 del Muelle Viejo, propiedad de Benigno de Salazar (edificio de la actual calle Manuel Calvo, donde est el bar El Siglo).

Roberto Hernndez Gallejones Archivero Municipal de Portugalate

La vertiente tcnica deL FerrocarriL de BiLBao a portugaLete: trazado, materiaL motor y mviL

Cuando se construy el ferrocarril de Bilbao Tudela por Charles Vignole y su hijo Henry ya se planteaba la necesidad de llegar hasta el puerto exterior, comunicando todos los pueblos de la margen izquierda y su emergente industria, pero dificultades con el encauzamiento de la ra y las marismas existentes, aparte del endeudamiento de la empresa del ferrocarril, releg esta idea a simple proyecto y slo se construy un peque-o ramal tipo tranway hasta los muelles de Ripa.

Federico Solaegui, en competencia con Manuel Allende, retom dicho proyecto en 1871 que es declarado de utilidad pblica por Amadeo de Saboya en 1872. Problemas con la expropiacin de terrenos, ya que la lnea pasaba muy cercana a las diferentes industrias, y los desvos de las carreteras existentes le obligan a traspasar la concesin el 10 de mayo de 1884 a la recin creada compaa del ferrocarril de Bilbao a Portugalete, siendo los accionistas principales Jos Mara de Arteche, Pablo de Alzola, el propio Solaegui, el Banco de Castilla, Altos Hornos y el Banco Urquijo.

La lnea se inaugura el 19 de marzo de 1888, hasta la estacin provisional de Desierto, y el 24 de sep-tiembre hasta Portugalete. En sus inicios, la lnea comprenda adems de la estacin Bilbao, que reciba el nombre de La Naja, situada junto a la calle Bailn, las estaciones de Olaveaga, Zorroza, Luchana, Desierto, Sestao y Portugalete.

En 1924, la Compaa de los Caminos de Hierro del Norte de Espaa compr la totalidad de las acciones de este ferrocarril, si bien, mantuvo la gestin de esta lnea de un modo independiente. Dos aos despus, el 21 de diciembre de 1926 se inaugur el tramo desde Portugalete empalme hasta el puerto exterior, construido por la Junta de Obras del Puerto y gestionado por la Compaa Bilbao a Portugalete a partir de 1928. De este modo, no slo se integraron tres nuevas estaciones a esta lnea (Peota, Santurce y Santurce-Puerto), sino que tambin se llegaba hasta la misma desembocadura de la Ra.

Este ferrocarril, as como todos los de va ancha, se nacionaliz en 1941 crendose la compaa RENFE. Para facilitar la recuperacin de las mrgenes de la Ra, la estacin terminal de La Naja se cerr el 3 de marzo de 1999 y el ltimo tramo de la lnea, entre esta terminal y la estacin de Bilbao-Parque, qued suprimido el 21 de noviembre del 2003. En su lugar, circula junto a la Ra el tranva que Euskotren puso en funcionamiento en el ao 2003. En la actualidad, la lnea de Bilbao a Portugalete parte de la estacin de Bilbao-Abando, que conecta con la antigua lnea en Olaveaga a travs de cuatro nuevas estaciones, Zabalburu, Ametzola, Autonoma

6

y San Mams.

Por lo que se refiere al material tractor, hay que indicar que casi todas las locomotoras de vapor empleadas en este ferrocarril se fabricaron en Gran Bretaa. En un primer momento, se compraron entre 1887 y 1889 cinco locomotoras fabricadas por la casa Sharp & Stewart . Como consecuencia de la inauguracin del tranva de Bilbao a Santurce el trafico de viajeros descendi, por lo que se pens en intensificar el trafico de mercancas. En 1890 se adquirieron 2 locomotoras de mayor potencia a la casa Sharp & Stewart y, dado continuo incre-mento de este tipo de trfico, se compraron entre los aos 1892 y 1901 otras once locomotoras a la casa anteriormente citada y tambin a la casa inglesa Nasmyth Wilson y a la alemana Henschel. El Ferrocarril de Bilbao a Portugalete lleg a cont a contar hasta con 18 locomotoras de vapor, de las que 14 recibieron el nombre de los pueblos o ros por los que discurra el trazado de esta lnea.

A finales de los aos 20 ya se pens en electrificar el ferrocarril de Bilbao Portugalete como consecuencia de la continua demanda de trfico de viajeros y de mercancas, aunque hubo que esperar hasta el ao 1933 para la electrificacin total de la lnea. Esta electrifi-cacin se realiz en corriente continua a 1.500 V, ya que el material motor que funcionaba a esta tensin resul-taba ms barato y poda adquirirse en Europa ms fcilmente. En 1932 se compraron cinco locomotoras cons-truidas en su parte mecnica por Babcock & Wilcox y la parte elctrica por GEATHOM (General Elctrica, Alsthom y Thomson-Houston) que estuvieron en funcionamiento hasta 1986.

Por lo que respecta a los automotores elctricos, se encargaron a la Sociedad Espaola de Construccin Naval ocho automotores elctricos para el transporte de viajeros, construidos en la parte mecnica por dicha compaa y en la parte elctrica por Metropolitan Vickers.

En cuanto a los coches de viajeros y furgones cerrados, la compaa encarg el material a la casa inglesa Ashbury y a la Sociedad de Material para Ferrocarril y Construcciones de Barcelona. 34 coches, 6 furgones y 6 plataformas para trafico de mercancas. Diversas empresas de construccin fabricaron las diversas series de vagones de mercancas, siendo los ms numerosos los tipo J para el transporte de mineral, en total 228.Para ese mismo trafico esta compaa compro dos gnguiles llamados Basurto y Larrasquitu de 962 Tm a la compaa Euskalduna.

Con la llegada de RENFE se produjeron pocos cambios en cuestin de material motor, siendo el ms importante el traspaso de material de viajeros entre Bilbao Portugalete y Triano, despus de la electrificacin de sus lneas en 1944 y 1953. Ante el gran aumento de habitantes a partir de los aos 50, en 1960 RENFE adquiri nuevos automotores de viajeros a la Sociedad Espaola de Construccin Naval, CENEMESA y Westinghouse. En 1978 se reforz el servicio con una serie de unidades de nueva construccin. En los aos 50 tambin se recibieron tractores diesel de la serie 303 que se encargaran de todas las maniobras hasta 1993. Por ltimo, para los trenes de mercancas llegaron en los aos 80 al depsito de Olaveaga las locomotoras serie 1900 as como los tractores 309.

Oskar Ramos Amigos del Museo Vasco del Ferrocarril

7

eL FerrocarriL de BiLBao a portugaLete y La estacin de La CaniLLa: negocio y medio de transporte

La estacin de La CaniLLaEn la Gacetilla del peridico El Noticiero Bilbano del 24 de mayo de 1890 apareca el siguiente aviso:

Maana domingo quedar abierta al servicio pblico la hermosa estacin del Ferrocarril de Portugalete en aquella villa. La expectacin por la inauguracin de esta terminal ferroviaria, diseada por el ingeniero Pablo de Alzola y Minondo, no era para menos ya que la estacin provisional que se alz cuando se construy este ferrocarril no contaba con las infraestructuras necesarias que una poblacin en pleno proceso de expansin exiga.

La estacin de La Canilla se alz con todas las exigencias que el transporte de mercancas y en particu-lar el de viajeros exigan. Expendura de billetes, sala de espera, facturacin de mercancas y con posterioridad servicio de correos. Para la construccin de esta estacin definitiva fue necesario robar terrenos a la Ra entre la plaza de la villa y los embarcaderos del ferrocarril minero de Galdames. Adems, hubo sanear la marisma, construir medio kilmetro de muelles, una drsena para lanchas, rampas y escalinatas y tambin realizar un relleno considerable. El valor de estos trabajos, junto a la compra de los terrenos necesarios supuso un desem-bolso de 270.850,14 pesetas.

El edificio de viajeros se hallaba situado al lado de la va y separado del muelle por la zona martima que constitua un precioso paseo con vistas al Abra. Este local constaba de planta baja, en la que se hallaba la sala de espera y las dependencias para jefes de estacin, telgrafo, conductores, lampistera, etc., de planta princi-pal y tico, destinadas a habitaciones de empleados. La fachada, con su tono rosa claro, ha quedado para siempre en la memoria de los portugalujos.

Por su parte, la estacin era sumamente amplia y para facilitar el embarque y desembarque de viajeros, unos 20.000 diarios se calculaba, se construyeron andenes altos y de gran capacidad. En su conjunto, estas obras contribuyeron notablemente al embellecimiento de Portugalete, no slo por el lujo de las instalaciones, sino que tambin por el acuerdo que se lleg con el Ayuntamiento para ensanchar las calles contiguas y dejar una plazoleta entre la estacin y la antigua plaza.

El popular nombre de La Canilla le viene a la estacin portugaluja de una fuente as llamada, que se encontraban en el andn donde paraban los trenes dirigidos a Santurce. Segn el mdico municipal Marcos Escorihuela, esta fuente daba la mejor agua mineral de la villa. Entre sus distintas acepciones, canilla significa espita (canuto de la cuba), lo cual indica que el agua de la fuente bien poda salir por un conducto similar. A partir de julio de 1982 se denomina como Paseo de La Canilla todo el trayecto que empezando en la Plaza del Solar termina en el dique y que conduce a la estacin de Portugalete.

eL FerrocarriL de BiLBao a portugaLete como negocio y medio de transporte

La razn del xito financiero del Ferrocarril de Bilbao a Portugalete, no ya slo en el transporte de mercan-cas de todo tipo, sino tambin en el transporte de viajeros, obedeci bsicamente a dos premisas que ya venan dadas en el momento de su construccin: la densidad de la poblacin de la zona por la que transcurra esta lnea frrea y la vecindad de la cuenca minera de Somorrostro. Las variantes econmicas fueron cambian-do, crisis minera, reconversin industrial pero el asentamiento humano, principal dinamizador de este ferro-carril, se ha mantenido dentro de una demanda creciente y constante del servicio ferroviario.

Desde el punto de vista empresarial, las fechas de concesin y construccin del Ferrocarril de Bilbao a Portugalete coincidieron con el comienzo del retraimiento de los mercados europeos para el mineral de hierro vizcano y con la consolidacin de un importante grupo inversionista que miraba al mercado espaol como la mejor salida para la produccin siderrgica vizcana. Al mismo tiempo, este grupo de promotores vea el ferro-carril como la nica solucin para afianzar la hegemona del puerto de Bilbao y convertirlo en el primer puerto

120 Aniversario del ferrocarril Bilbao-Portugalete: La Canilla

(1888-2008)

Bilbo-Portugalete trenbidearen 120. Urteurrena: La Canillako

geltokia (1888-2008)

10

Oraingoan ere, Tesoros Portugalujos bildumari esker, gure Portugalete maitearen historia eta tradizioa ezagutzeko aukera izango dugu. Duela 120 urte iritsi zen trena Portugaletera, La Canilla eraikineko geltoki kut-tunera hain zuzen. Aipatutako urteurrena betetzen denez, trenak gure udalean izandako historiaren berri ema-teko une egokia dela uste dugu.

1888ko irailaren 24an iritsi zen trena Portugaletera. Egun hartan, gure udalak izandako lehen eraldaketa handiaren historiari eman zitzaion hasiera. Beraz, gaur argitaratzen dugun koadernoaren bidez, trenera igotze-ko eta gure iragana pixka bat gehiago ezagutzeko gonbidapena egin nahi dizuegu Portugaleteko biztanle guz-tioi.

Portugaleteko Altxor hori gogoko izatea espero dut.

PORTUGALETEKO ALKATEAMikel Torres

BiLBo-portugaLete trenBidearen atarikoak

XIX. mendea errailaren garaia izan zen bereziki. Portugalete ezin zen besteak baino gutxiago izan, eta, beraz, 1888ko irailaren 24an, Bilbo-Portugalete trenbidearen azken atala ireki zen. Berandu, beste toki batzuekin konparatuta, baina aintzat hartzeko kontua, Portugaleteren ohiko izaera aurrerakoiaren beste adibide bat baita.

Gure herria jadanik bainu-estazio ospetsua zen, eta inguruko eta Espainiako beste leku batzuetako kapitalisten udaleku (Alfontso XIII.a erregea bera ere askotan etorri zen). Bakarrik trenbi-de bat behar zuen bere ospea osatzeko.

Gainera, eskualdeko industria- eta biztanle-kontzentrazio handiaren berezko ondorio izan zen garraiobide hori egitea.

Aipagarria da trenbideak Bilbo-Portugalete zuela izena, eta ez Bilbo-Santurtzi. Izan ere, trena honaino bakarrik heltzen zen, Portugalete baitzen inguruko hiri nagusia.

1872an, Federico Solaegui bilbotarrak emakida bat jaso zuen, meatze/merkataritza- eta bidaiari-trenbide bat egiteko (ordu arte, meatze-trenbideak bakarrik ziren). Trenbidea Bilboko Ripako kaitik (Ibaizabalen ezkerral-dean) hasi eta Portugaleteraino iritsiko zen. III. Gerra Karlistak eta beste arazo batzuek hondatu zuten egitas-moa.

1880an oraindik, jaun horrek gutun bat helarazi zion Udalari, esanez bere proiektuak alde on ugari ekarriko zizkiela portugaletetarrei. Azkenean, 1884an, Pablo de Alzola y Minondo, Bilbo-Portugalete sozietatearen inge-niari buru eta zuzendari kudeatzailea, trenbidea egiten hasi zen. 1888an El Desierto eta Portugalete arteko azken atala egin zutenean amaitu zen lana. Cantalojaseko adarrekin eta Trianoko trenbidearekiko loturarekin, trenbidea 15 kilometro zen guztira.

Irailaren 24an, goizeko bederatzi-bederatzietan, Uribitartetik abiatu zen irekiera-trena. Jos Canalejas Sustapen Ministroa, agintari zibilak eta militarrak, eta gainerako gonbidatuak zihoazen bertan.

El Desiertoko (Barakaldo) geltokira heldu zirenean, jendetzak txaloka hartu zituen, eta trena bedeinkatu zen. Gero, trenak bere bidean jarraitu zuen. Ordu erdiko geldialdia egin zuen La Vizcaya lantegiaren aurrean. Ministroa eta haren taldea sartu ziren hura ikustera.

Hurrena, Portugaleteraino jarraitu zuten, eta Udaletxeko areto nagusian lunch eder bat eman zieten etorri-tako guztiei. Gero, bildutakoak topa egiten hasi ziren. Canalejasenak, Robledo Rojasenak eta Alzolarenak txalo

11

beroak bildu zituzten. Ekitaldi hunkigarri horren ondoren, taldea Bilbora itzuli zen, eta Madrilgo Gobernuaren ordezkariak Madrilerako trena hartu zuen.

Biharamunean, herritarrentzat ireki zen trenbide-zerbitzua. Goizeko 5ak eta 55 minutuan irten zen gure herritik aurreneko bidaiari-trena. Bidaia 25 minutukoa zen, trena bideko geltoki guztietan gelditzen zen, nahiz eta baziren Bilbora 19 minutuan iristeko bi bidaia ere, trena Zorrozan bakarrik gelditzen zelarik.

Munduko trenbiderik onenetako bat zen, ezbairik gabe.

Portugaletek 30.000 pezetako diru-laguntzaz (dirutza handia zen garai hartan) lagundu zuen hura sort-zen.

Jadanik 1872an, ikusi dugunez, agerian gelditu zen hura egin beharra. Hala, Tutera-Bilbo trenbideak berezko jarraipena izango zuen, itsasadarraren ezkerreko aldetik, Abrako sarreraraino, eta hor, lehenago edo geroago, benetako portu bat egin beharko da. Bilbo portu handi bat bilakatu nahia da eraikuntza horren arrazoia. Baina Portugaletek, hasieran, ez zituen garbi ikusi alde on horiek, eta ahaleginak egin zituen egitasmoa gauza ez zedin, herriaren interesen aurkakoa baitzen. 1876an, Udalak bere eragozpenak aurkeztu zituen, geltokia egiteak eta haren proiektuak herriaren ekonomiari kalte egiten ziotelako, gehien bat Kai Zaharragatik. Ukitua gertatuko zen hura, nahitaezkoa baitzen kai artifizial berria egitea ingurua hobeto antolatzeko. Plan haiek Marinelen Kofradiaren txalupen ainguraleku puska bat kentzea zekarten, eta lur-sail pribatu batzuen desjabet-zea. Diru-kontribuzioaren gai minbera ere hor zen, protesta handiak piztu baitzituen. Hala, 1888ko urtarrilaren 26an, oraindik gai horretaz eztabaidan ari ziren Portugaleten. Era berean, zinegotziek eta herriko handikiek ez zuten nahi trenbidea Plazatik eta Mara Daz de Haro kaletik igaro zedin, eta eskatu zuten garraiobide hori Kai Zaharreko 3 zenbakiko etxearen pareraino bakarrik hel zedila. Benigno de Salazarrena zen etxea (egungo Manuel Calvo kaleko etxea, El Siglo taberna dagoena)

Roberto Hernndez Gallejones Portugaleteko Udal Artxibozaina

BiLBo eta portugaLete Bitarteko trenBidearen ikuspegi teknikoa: trazatua,

materiaL eragiLea eta mugikorra

Bilbo Tutera trenbidea eraiki zenean, Charles Vignole eta bere seme Henryren eskutik, kanpoko porturaino iritsi beharra ere planteatu zen, ibar ezkerreko herri guztiak eta horietan hazten ari zen industria-jarduera lotzeko; baina, ibaia eta padurak bideratzeko arazoak eta tren-enpresaren zor-egoera zela medio, egitasmoa bere horretan gelditu zen, eta adar txiki bat besterik ez zuten eraiki, tranway gisara, Erripako moiletaraino.

Federico Solaegik, Manuel Allenderekin lehian, proiektuari heldu zion berriro 1871n, eta hurrengo urtean onura publikoko izendatu zuen Saboiako Amadeok. Trenbidea hainbat enpresetatik oso hurbil pasatzen zenez, lurrak desjabetzeko arazoak izan ziren, eta gainera, errepideak zirela-eta trenaren bidea desbi-deratu beharra zegoen. Arrazoi horiek medio, 1884ko maiatzaren 10ean emakida Bilbotik Portugaleterako tren-konpainia sortu berriaren esku utzi behar izan zuen. Akziodun nagusiak Jose Maria de Arteche, Pablo de Alzola, Solaegi bera, Banco de Castilla, Altos Hornos eta Banco Urquijo ziren.

Linea 1888ko martxoaren 19an inauguratu zuten Desertu-Barakaldoko behin behineko geltokiraino, eta urte bereko irailaren 24an Portugaleteraino. Hasieran, Bilboko Bailen kalearen ondoan kokatutako La Naja ize-neko geltokiaz gain, Olabeaga, Zorrotza, Lutxana, Desertu, Sestao eta Portugaleteko geltokiak barne hartzen zituen trenbide-lineak.

12

1924an, Compaa de los Caminos de Hierro del Norte de Espaa izeneko konpainiak trenbidearen akzio guztiak erosi zituen, baina linea horren kudeaketa independenteari eutsi zion. Bi urte geroago, 1926ko abendua-ren 21ean, Portugalete eta kanpoko kaia lotzen zituen zatia inauguratu zuten, Portuko Obra Batzordeak eraiki-takoa eta 1928tik aurrera Bilbo Portugalete Konpainiak kudeatu zuena. Hala, linean hiru geltoki gehiago sart-zeaz gain (Peota, Santurtzi eta Santurtzi-Portukoa), trenbidea itsasadarraren bokaleraino bertaraino eramatea lortu zuten.

Tren-konpainia, trenbide zabaleko gainontzekoekin batera, 1941ean nazionalizatu zuten RENFE sortzeko. Itsasadarraren ertzak zaharberritzea errazteko xedez, 1999ko martxoaren 3an La Najako geltokia itxi eta linea horretako azken tartea, geltoki horren eta Bilbo-Parkekoaren artekoa, bertan behera utzi zuten, 2003ko aza-roaren 21ean. Gaur egun, Bilbotik Portugaleterako linea Bilbo-Abandoko geltokitik abiatzen da eta Olabeagan egiten du bat antzinako linearekin, lau geltoki berritatik igaro ondoren. Zabalburu, Ametzola, Autonomia eta San Mames dira geltoki berri horiek.

Material eragileari dagokionez, esan beharra dago trenbide horretan erabilitako lurrunezko tren-makina ia guztiak Bretainia Handian egindakoak zirela. Hasteko, Sharp & Stewart etxeak egindako 5 tren-makina erosi ziren,1887 eta 1889 urteen artean. Bilbo eta Santurtzi arteko tranbia abian jartzearekin batera behera egin zuen tren-bidaiarien kopuruak. Horrenbestez, tren-konpainiako arduradunek merkantzien trafikoa areagotzea erabaki zuten, eta horretarako potentzia handiagoko bi tren-makina erosi zizkioten Sharp & Stewart etxeari 1890ean. Trafikoak gora egin zuenez, 1892 eta 1901 urteen artean beste hamaika tren-makina erosi zizkioten aipatu berri dugun etxeari, Nasmyth Wilson etxe ingelesari eta Alemaniako Henschel etxeari. Bilbotik Portugaleterako trenbi-deak lurrunezko 18 lokomotor ere eduki zituen garai batean. Haietako 14ri trenbide-lineak zeharkatutako herrien edo ibaien izenak eman zizkieten,

Bilbotik Portugaleterainoko tren-konpainiak erabilitako material eragile elektrikoari dagokionez, 20ko hamarkadaren bukaeran erabaki zen Bilbo Portugalete trenbidean argindarra sartzea, gero eta tren gehiago baitzebilen, bai merkantziazkoak eta baita bidaiarienak ere. Hala ere, 1933. urtera arte itxaron behar izan zen argindarra linea osoan hedatzeko. Elektrifikazioa 1.500 V-ko korronte zuzenean egin zuten, tentsio horretan lan egiten zuen material eragilea merkeagoa baitzen eta Europan errazago eskuratu baitzitekeen. 1932an bost tren-makina erosi zituen. Horien alde mekanikoa Babcock & Wilcox konpainiak egin zuen eta elektrikoa, berriz, GEATHOMek (General Electric, Alsthom eta Thomson-Houston). Tren-makinok eraman zituzten merkantzia-tren guztiak 1986an desegin zituzten arte.

Automotore elektrikoei dagokienez, zortzi automotore elektriko enkargatu zizkion tren-konpainiak Sociedad Espaola de Construccin Naval enpresari bidaiariak garraiatzeko. Haien alde mekanikoa konpainia hark eta alde elektrikoa Metropolitan Vickers-ek egin zuten.

Bidaiarientzako bagoiak eta furgoi itxiak egiteko eskaria, berriz, Ingalaterrako Ashbury eta Bartzelonako Sociedad de Material para Ferrocarril y Construcciones enpresei egin zien konpainiak. Hala, Ingalaterrako Ashburyk merkantzia-bagoiak egin zizkion trenbideari, bai furgoi itxiak, bai plataformak eta baita ikatza eta bes-telako mineralak garraiatzeko ertz altuko bagoiak ere. 1903tik aurrera, Bilbo eta Portugalete bitarteko trenbide-konpainiak bere lantegiak ireki zituen, material ibiltaria etengabe handitzen ari zen garraioaren eta argindar-trakzioaren beharretara egokitzeko .

RENFEren sorrerak ez zuen aldaketa handirik ekarri material eragileari dagokionez. Ildo horretan eman-dako aldaketarik garrantzitsuena izan zen Bilbo-Portugalete eta Trianoren artean bidaiari-materiala eramatea (1944an eta 1953an lineak elektrifikatu ondoren). 50eko hamarkadatik aurrera biztanleria nabarmen hazi zenez, RENFEk bidaiarientzako automotore berrien lehiaketa deitu zuen. Irabazlea Sociedad Espaola de Construccin Naval eta CENEMESA Westinghouse izan zen. 1978an zerbitzua osatzeko unitate berriak ekarri zituzten. Diesel motako tren-makinen erabilerari dagokionez, maniobretarako lurrunezko tren-makinak kentzen joan zirenean, 50eko hamarkadan, 303 serieko eragileak ekarri zituzten Bilbora. Horiekin egin zituzten maniobra guztiak 1993ra arte. Merkantzia-trenetarako 80ko hamarkadan 1900 serieko tren-makinak eta 309 eragileak iritsi ziren Olabeagako biltegira.

Oskar Ramos Moreno Burdinbidearen Museoaren Lagunak

13

BiLBotik portugaLeterako trenBidea eta caniLLako geLtokia: negozio eta garraioBide

caniLLako geLtokiaEl Noticiero Bilbaino egunkariko albiste laburren atalean honako berri hau agertu

zen, 1890eko maiatzaren 24an: Portugaleteko tren-geltoki ederra bihar, igandez, ire-kiko da publikoarentzat herri horretan. Tren-geltokiaren inaugurazioak sorrarazitako ikusmina ez zen nolanahikoa izan. Pablo de Alzola y Minondo ingeniariak diseinaturiko obrak ez zuen gutxiagorik merezi, herrian moldatutako behin-behineko geltokiak ez baitzeukan azpiegitura egokirik hainbeste handitzen ari zen populazioaren beharrak betetzeko.

Gauzak horrela, La Canilla izeneko geltokia ireki zutenean merkantzia-garraioaren eta, batez ere, bidaiari-garraioaren eskakizun guztiak betetzen zituen. Geltokiak eskainitako zerbitzuen artean honako hauek zeuden: txarteldegia, itxarongela, merkantziak fakturatzeko gunea eta, geroago, posta-zerbitzua ere bai, garai hartako eraikin moderno batek eman zezakeen erosotasun guztiarekin. Behin betiko geltoki hura eraikitzeko Itsasadarrari lurrak kendu behar izan zizkioten herriko plazaren eta Galdameseko meatze-trenbidearen bukaerako ontzirale-kuaren artean. Horrez gain, padurak saneatu behar izan zituzten, kilometro erdi nasa eta txalupentzako dartse-na, arrapalak eta eskailerak eraiki eta baita betetze-lan handia egin ere. Lan horien guztien eta erosi behar izan zituzten lurren balioa 270.850,14 pezetara iritsi zen.

Bidaiarientzako eraikina trenbidearen ondoan zegoen, eta eraikin haren eta nasaren artean itsas paseale-ku ederra zegoen, Abrara begira. Eraikinaren beheko solairuan itxarongela eta geltoki-buru, telegrafista, maki-nista, lanpista eta abarren gelak zeuden. Solairu nagusian eta atikoan, berriz, enplegatuen gelak. Fatxada, arrosa argi kolorekoa, betiko gordeta geratu da portugaletetarren oroimenean.

Geltokia nahikoa handia zen eta, egunean trenean sartu eta irten ohi ziren 20.000 bidaiarien joan-etorriak errazteko, jende asko ibiltzeko moduko nasa handiak eraiki zituzten. Lan horiek ekarpen handia egin zuten Portugalete edertzeko, bai instalazioen luxuagatik eta baita, Udalarekin hitzartuta, geltokiaren ondoko kaleak zabaldu eta geltokiaren eta antzinako plazaren artean beste plazatxo bat eraiki zutelako.

Geltokiak hartu zuen La Canilla izena Santurtzira zihoazen trena gelditu ohi zin nasaren ondoan zegoen iturriari zor dio. Marcos Escorihuela udal-medikuaren arabera, herriko ur mineralik onena ematen zuen iturri hark. Canilla hitzaren esanahietako bat zotza da (upeleko ziria). Horrek adierazten digu iturriko ura antzeko bidetik irten zitekeela. Nolanahi ere, Portugaleteko Solar Plazatik hasi eta nasara eta geltokira zihoan bideari La Canilla Pasealekua deitu zioten 1982ko uztailaz geroztik.

BiLBo eta portugaLete Bitarteko trenBidea, negozio eta garraioBidea Bilbo eta Portugalete bitarteko trenbidearen finantza-arrakastaren funtsezko zergatiak, bai era guztietako

merkantziak garraiatzeko eta baita bidaiariak eramateko ere, bi izan ziren eraikitzeko unetik bertatik: trenbideak zeharkatzen zuen eskualdearen biztanle-dentsitatea eta Somorrostroko meategien hurbiltasuna. Aldagai ekono-mikoak aldatzen joan ziren, meatzaritzaren krisia, industriaren birmoldaketa baina trenbidearen eragile nagu-siak, hots, biztanleriaren ugaritasunak, tren-zerbitzuaren eskari gorakor eta etengaberi eutsi dio.

Enpresen ikuspegitik, Bilbo eta Portugalete bitarteko trenbidearen kontzesioa eta eraikuntza gauzatu ziren garai berean, Bizkaiko burdin mearen salmenta atzeraka hasi zen Europako merkatuetan. Hori dela eta, indart-zen ari zen inbertitzaile talde handi batek Espainiako merkatuan jarri zituen begiak Bizkaiko altzairugintzaren ekoizpena saltzeko. Sustatzaile horiek trenbidean ikusi zuten Bilboko portuaren nagusitasuna sendotu eta Kantauri itsasertzeko merkataritza-portu nagusia bilakatzeko irtenbide bakarra. Izan ere, trenbidearen proiek-tuaz batera, Evaristo Churruca portugaletetarrak kanpoaldeko portua zabaltzeko lanak amaitzen ari zen.

14

Tuteratik Bilbora zihoan trenbidea Portugaleteraino luzatuta, Itsasadarrak garraiobide mota desberdinak eduki zituen Ezkerraldean. Horri esker, 15 bat kilometrotan eta lur-zerrenda meharrean, Euskal Herriko industria- eta biztanle-kontzentraziorik handiena sortu zen.

Bilbo eta Portugalete bitarteko trenbideak zeharkatutako eskualdean Bizkaiko altzairugintza handia koka-tuta zegoen. Hainbat lantegi, hala nola La Vizcaya, La Iberia eta El Carmen, gerora bat egin eta, 1902an Altos Hornos de Vizcaya altzairugintzako enpresa handia sorraraziko zutenak, inguruko meatzeetatik zetorren burdin mearen zordun zuzenak ziren, minerala meatze-trenbideen eta Itsasadarraren bidez garraiatzen baitzen pro-dukzio-lantegietara eta ontziratzeko lekuetara. Horrez gain, ikatza eskuratzea erraztuko zuen kokapena ere behar zuen industriak, Bizkaian ikatzik ez zegoela-eta kanpotik ekarri behar zen.

Tuteratik Bilbora eta Bilbotik Portugaletera zihoazen trenbideek zeharkatutako eskualdeetan, industri kont-zentrazioa ez ezik, Bizkaiko hiri-kontzentraziorik handiena ere zegoen, Espainiako kilometro koadroko biztanle kopururik handiena baitzegoen han. Trenek, tranbiek eta Itsasadarra zeharkatzen zuten txalupek komunikazio-sare joria osatzen zuten, udalerri horietan zehar ibili eta langileak etxetik fabriketara egunero eraman eta ekart-zeko. Hala, Bilbo eta Portugalete bitarteko aldiriko trenbideari esker, langileak egunero joan zitezkeen Sestaoko eta Barakaldoko altzairugintzako enpresa handietara eta, gainera, enpresa gehiago ere sortu zitezkeen, itsas garraioak eta trenbideak elkarrekin erraztu egiten baitzuten enpresek behar zuten lehengaien hornikuntza.

Langileen eguneroko joan-etorriez gain, bazen ohiko beste garraio mota bat. Hala, Portugaleteko trenak zeharkatzen zituen eremuetako baratzetatik eta gertuko beste udalerri batzuetatik produktu galkorren garraioa sortu zen, Bilbo helburu zuena. Esnea, barazkiak, berdurak, frutak eta arrautzak ziren merkantzia horietako batzuk. Santurtzitik eta Portugaletetik ekarritako arrainak ahaztu gabe, jakina.

Santurtziko eta Portugaleteko arrantzaz hitz egiten dugunean, saihestezina da Santurtzitik Bilbora Itsasadarraren ertzetik zetorren sardina-saltzailearen topikoa gogora ekartzea. Irudi hori iraganean ostendu zuena trenbidea izan zen eta, teknikaren aurrerapenei esker, sardina-saltzaileak ez ezik, arraina kalez kale saltzen ibiltzen ziren gainerako emakumeak ere tranbia eta trenbidea erabiltzen hasi ziren, Bilbora iristeko

Emakumezko baserritarrek ere, Bilboko merkatuetan saltzeko barazkiz betetako otarreak zeramatzatela, bazuten berariazko garraio-eskaintza berezirik trenbidean, halako salgai galkor edo premiazkoak eramateko bagoi egoki eta ordutegi bereziekin. Errepide bidezko garraio mekanikoa, hau da, kamioiak garatu zirenean, Bilboko merkatuetara zuzendutako tokiko garraio hura murrizten joan eta desagertu egin zen, herritarren oroi-men kolektiboan soilik gordeta geratzeko.

Bukatzeko, Bilbotik Portugaleterako trenbideari esker, herri hartara joaten ziren bisitarien kopurua ere nabarmen handitu zen, batik bat udan. Horrek onura ukaezinak ekarri zituen mundu guztiarentzat. Hala, bainue-txeez gain, Portugaleteko Udalak jai eta jolasaldiak antolatu ohi zituen, eta haiek gero eta kanpotar gehiago erakartzen zituzten. Adibidez, ohiko jaiekin batera, udako jaiak, dantzaldiak, pilota-partiduak, traineru-estropa-dak eta baita zezenketak ere antolatu ohi zituen Portugaleteko Udalak. Deialdi haiek hainbeste jende mugiaraz-ten zuen non trenbide-konpainiak zerbitzu bereziak egokitu behar izan zituen Bilbotik Portugaletera joateko.

Horixe izan da, hitz gutxitan, Bilbo eta Portugalete bitarteko trenbidearen historiak eman duenaren azal-pentxoa. Euskal ekonomian eta gizartean aldaketa sakonak gertatzen ari ziren garaian sortu eta eraiki zen. Portugalete aldaketa horien guztien zurrunbiloaren erdigunean zegoen, eta trenbideak haien lehen mailako lekuko eta eragilea izan zen. Txakolina eta meatzalderako merkantziak ekoizten zituen udako herria izatetik Europako hiri-konurbaziorik handiena izatera eraman zuen trenak. Bilbotik Portugaleterako trenbideak lurraldea egituratzen laguntzeaz gain, gizarte-jarrera berrien sorrera ere bultzatu zuen etengabeko aldaketak gertatzen ari ziren garai eta inguru batean.

Olga Macas Euskal Herriko Unibertsitatea

AYUNTAMIENTO DE PORTUGALETEBienestar Social

www.portugalete.org

PORTUGALETEKO UDALAGizarte Ongizatea

www.portugalete.org

PORTUGALETEKO UDALAGizarte Ongizatea

AYUNTAMIENTO DE PORTUGALETEBienestar Social

PORTUGALETEKO UDALAKultura Saila

AYUNTAMIENTO DE PORTUGALETErea de CulturaPORTUGALETEKO UDALA

Kultura Saila

AYUNTAMIENTO DE PORTUGALETErea de Cultura

AYUNTAMIENTO DE PORTUGALETE

Kultura Saila

rea de Cultura

rea de Educaciny Juventud

Hezkuntza etaGazteria Saila

rea de Educaciny Juventud

AYUNTAMIENTO DE PORTUGALETE

PORTUGALETEKO UDALA

Kultura Saila rea de Cultura

AYUNTAMIENTO DE PORTUGALETE

PORTUGALETEKO UDALA

www.portugalete.org