178 (2009ko ekaina) – [PDF Document]

  • BALEIKE178. ZENBAKIA. EURO BAT2009ko EKAINAwww.baleike.comZUMAIAKO HILABETEKARIAZ U M A I A K O O R K I D E E N G I D AAdituek dute hitzAZumaiatik abiatuta, bizitzaren historiakontatu digute zientzialariek: besteak beste, Smit, Juteu,Runnegar, Eraso, Etxeberria, Anguita, Delibes, Balairon etaMarkandyak
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 3BALEIKE178AzALA g.zabaletaherri aldizkariaForonda kultur etxeaOdieta, 2tel.: 943 86 1545e-maila: [email protected]ArgitaratzaileaBaleike kultur elkarteae-maila:[email protected]Administrazio batzordea: Xabier azkue, Gurenda SerranoErredakzio taldea: Xabier aizpurua, imanol azkue, abelinlinazisoro, ainara lozano lasa, aitor Manterola, Juan luis romatet,Miriam romatet, Peio romatet, arnaitz rubio eta Gorka zabaletaDiseinua eta maketazioa: roberto GutierrezHizkuntz zuzenketa: imanol azkuePublizitateatel. 943 86 15 [email protected]Inprimategiaantza inprimategia(lasarte-Oria)Tirada800 alelegegordailua: SS-405/94iSSN: 1136-8594Baleikek ez du bere gain hartzen aldizkarian adierazitako esaneneta iritzien erantzukizunik.Argitalpen honen edizioko laguntzaile:4baleike+izarren hautsa23erreportajeaORkideAk: edeRRAk BezAiN BitXiAk29zumaiegiLiApOtzuetA eta uROLA32gure zumai zarraABeLiN LiNAzisORO Azkue
  • 4 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N AizARReN hAutsAtestuA etA ARgAzkiAk: gORkA zABALetAFlysch, haitzen hitza dokumentalean parte hartzeko bildu zirenmaiatz hasieran Zumaian nazioartetik etorritako zientzialariospetsuak. Bizitzaren historiaz jaso daitekeen ikastarorikbikainena eskaini ziguten. Astebetean bildutako informazio oldeaorri hauetara ekartzeko saioa egin dugu.
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 5Izarren hautsa egun batean bilakatu zen bizigai,hauts hartatikanuste gabean noizpait giaden gu ernai.Eta horrela bizitzen gerasortuz ta sortuz gure aukeraatsedenik hartu gabe: lana egiaz goazaurrerakate horretan denok batera gogorki loturik gaude.Gizonak ba du inguru latz bat menperatzeko premia,burruka hortanbizi da eta hori du bere egia.Ekin ta ekin bilatzen ditu, saiatzehortan ezin gelditu,jakintza eta argia; bide ilunak nekezaurkitulege berriak noizpait erditu, hortan jokatuz bizia.Gizonen lana jakintza dugu: ezagutuz aldatzea,naturarekin batizan eta harremanentan sartzea.Eta indarrak ongi errotuz, guresustraiak lurrari lotuz,bertatikan irautea: ezaren gudaz baietzasortuz,ukazioa legetzat hartuz beti aurrera joatea….XABIER LETE
  • 6 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N ABALeike+Francisco Anguitak ez du fede handirik gizakiarengan. Ba-rrenakastintzen dizkigu esaldi zorrotzekin. Homo sapiensa erabatinsolidarioa da biosferarekin. Ez dut uste asko iraungo dugunik.Kezkatzeko arrazoiak ditugu. Batzuek diote azken bidegurutzeaatzean utzi dugula, muga guztiak gainditu di-tugula etakolapsorantz goazela. Gizakiok arazo handi baten aurrean gaude,baina bizitza ez. Beti geldituko dira bakterio-ak. Bizitza gizakiagabe? Zoragarria litzateke.Lurrak 4.600 milioi urte ditu, bizitzak ia 4.000 milioi urte.Giza-kiak 4 milioi urte baino ez. Zibilizazio zaharrenetatik 5.000urte baino ez dira pasa. Lurraren historia urtebeteko eskalanjarriko bagenu, gizakia azken eguneko gaueko hamarretan agertukolitzateke. Hutsaren hurrengoa. Ulergaitza egiten zaigu, ordea.Zailtasunak ditugu denbora geologikoaren neurriaz jabetzeko.Espazio sakona kontzeptu ezaguna da, eta planeten eta iza-rrenarteko distantziak neurtzeko erabiltzen dugu. Gure arba-soek ereziurrenik bazekiten zerua ikaragarri handia zela, mis-teriozbeterikoa. Baina denbora sakonaren kontzeptua askoz berriagoa da.Pentsa, Shakespearek uste zuen Lurrak 6.000 urte baino ez zituela.Hutonek asmatu zuen denbora sakona-ren ideia. Behin, haitz batzuenaurrean zegoela, ohartu zen posizio hura posible zela soilikmilioika urteko bilakaera baten ondorioz. Orduan, denborazkoamildegi haren aurrean hunkitu-ta, sortu zuen denbora sakonarenkontzeptua.Denbora sakon horrek 4.600 milioi urteko bidaia bateraga-ramatza, Lurraren historia hasi zen uneraino. Lurrarenjatorri-zko atmosfera nolakoa zen ez dakigu oraindik zehazki, bainabadakigu gaur egun baino negutegi efektu handiagoa eragi-ten zuelaLurrarengan. Pentsatu orduan eguzkiak gaur baino % 30 energiagutxiago bidaltzen zuela. Negutegi efektu hori gabe, ziurrenikLurra betiko izoztuko litzateke.Atmosfera hartan ez zegoen oxigenorik. Horrek ez du esan nahibizitzarik ez zegoenik. LUCA deitzen zaio lehen izakibizidunari, espezie guztion lehen arbasoari. Pentsatzen da duela4.000 milioi urte inguru sortu zela. Nola sortu zen? Bi-zitzarensorrera oso lotuta dago lurrazala osatzen duten geru-zenmugimenduarekin. Badakigu ordurako mugitzen ari ziren kontinenteakzeudela, zabaltzen eta ixten ari ziren ozeanoak, eta uste dugumugimendu horiek guztiek sortu zituztela bizi-tza sortzekobaldintza egokiak. Zientzialariek ez dakite LUCA nolakoa zen, bainahandik aurrera bizitza ugalduz joan zen.Lurraren historiaren erdibidean edo, duela 2.000 milioi urteinguru, berebiziko aldaketa gertatu zen. Ordura arte atmosferan ezzegoen oxigenorik eta izaki bizidunak horretara zeuden egokituta.Baina bakterio mota bat estromatolitoak karbono dioxi-doa hartu etaoxigenoa sortzen hasi zen, mutazio bat zela medio. Fotosintesiasortu zen. Atmosfera oxigenoz bete ahala, egoera berrira egokitu ezzi-renak hil egin ziren: oxigenoa pozoia zen haien-tzat. Planetaerabat aldatu zuen gertakari hark. Oxigenoari esker bizitzak jauziizugarria egin zuen: bioaniztasuna areagotu egin zen. Oxigenoaener-gia iturri bikaina da eta horri esker espezie kon-plexuagoaksortu ziren, dinamikoagoak.Duela 1.000 milioi urte inguru beste une erabaki-garri batgertatu zen bizitzaren historian: sexuaren guda. Sexu bidezkougalketa agertu zen, eta horri esker espezie barietatea izugarriareagotu zen.Eta horrela, denbora sakonean bidaiatuz, bizi-Francisco ANGUItABizitza gizakia gabe zoragarria litzatekeJoan den urtean utzi zion unibertsitatean klaseak emateari,baina ez du erabateko erretiroa hartu: hitzaldiak ematen etaliburuak idazten jarraitzen du. Flysch, haitzen hitzadokumentalerako sako-netako paisaia liluragarrian jarri zenkameraren aurrean. Ohi bezain garbi hitz egin zuen Lurrarenhistoriaz.Francisco Anguita (Madril, 1944) geologoa da, planetetan etasumendietan aditua. Iaz arte Madrilgo Complutense unibertsitatekoirakasle, dibulgatzaile bikaina da. Hainbat liburu idatzi dituLurraren historiari buruz.
  • B A L e i k e 2 0 0 9 14. or–4.570.000.000lurra sortu zen, eguzki Sistema osoarekin batera.Bide er-dia osatu du, bost mila milioi urte barru desagertukobaita.-4.440.000.000Badirudi ordurako ozeanoak zeudela, australianaurkitu-tako mineral baten distribuzio kimikoaren arabera.Beraz,bizitza sortzeko aukerak oso goiz agertuziren.-4.000.000.000lehen izaki biziduna, guztion arbaso komuna: lUCa deitzen diote.Pentsatzen da duela4.000 milioi urte sor zitekeela.-3.850.000.000Bizitzarenak izandaitezkeen lehen zantzuak Groenlandiako haitz batzuetan:bizidunengan ger-tatzen den karbono 13aren agortze maila antzekoaaurkitu zuten. ez da froga erabakigarria.-3.500.000.000zelulabakarreko izakiak zeudela pentsatzen da. Fosil zalantzagarriakaurkitu dira.-3.200.000.000Gaur egungoen antzekobakterioak.-2.000.000.000atmosfera oxigenoz bete zen, bakteriobatzuek fotosintesia asmatu ondoren. Planeta erabat aldatu zen.-1000.000.000Sexu bidezko ugalketa agertu zen lehen aldiz.Bioaniztasunerakoatea izan zen.-700.000.000izaki bizidun konplexuak agertu ziren.Ordura arte, bakterioak izan ziren jaun eta jabe.-542.000.000Izaki oskoldunak agertu ziren espezieen desagertze handi batenondoren. Bizidunek oskola asmatu zuten bizirik iraute-ko. Ordutik aurrerako fosil asko daude.-450.000.000Arrainakagertu ziren.-435.000.000Landareek Lurra kolonizatuzuten.-360.000.000Intsektuak eta ornodunanfibioak.-340.000.000Narrastiak.-215.000.000Meteorito batekdesagertze handi bat eragin zuen. Dino-sauroen aroa hasi zenjarraian. Lehen ugaztunak ere orduan agertuziren.-190.000.000Hegaztiak-145.000.000Loredunlandareak-55.000.000Dinosauroak desagertu ondoren, ugaz-tunak nagusitu ziren.-35.000.000Lehen tximinoak.-5.000.000Lehen hominidoak.-200.000Gaur egungo gizakia:homo sapiensa.-5.000Egiptoko zibilizazioa.Bizitzaren biografia laburratzaren historia gorabehe-raz beteta dagoela ohar-tuko gara.Pentsa ge-nezake bizitzaren historia sinplea dela: une batean sortueta ordutik etengabe garatzen ari dela. Baina erregistrogeologikoaren ikerketak, haitzetan iltza-tuta gelditu denbizitzaren historiak, beste zerbait dio. Bizitzak aurrera egin duenbezala, batzuetan geldiu-neak izan direla, baita atzerakadak ere. Biosferaren historiamendi errusiar bat bezalakoa da, aniztasuna eta oparotasunabatzuetan, krisiak eta desagertze masiboak besteetan. Bizi-tzakgaraipen asko izan ditu, baita porrot bat edo beste ere.Sexuaren gudaren ondoren, beste hainbat bidegurutze gainditubehar izan ditu bizitzak. Beste planeta batekoak di-ruditenanimaliak bizi ziren duela 600 milioi urte. Gaur egun artebilakaera ikaragarria izan dute Lurrak eta bizitzak. Geografiakaldakorrak dira, zibilizazioak bezala. Kli-mak aldaketaikaragarriak izan ditu erabat izozteraino, edota beroaldi handiak,eta aldaketa horietara egokitu behar izan du bizitzak. Zenbaitetansuntsipen ikaragarriak gertatu dira, esate baterako, meteoritohandiek talka egin ondoren. Baina kolpe latz horiek ezinbestekoakizan dira ebo-luzioan. Gu hemen gaude dinosauroak duela 65 milioiurte desagertu zirelako.gu hemen gaude dinosauroak duela 65 milioi urte desagertuzirelako
  • Duela 100 milioi urte itsas hondoan zegoen inguru hau guztia,mila metroko sakoneran. Ingurunea nola aldatzen den,hitzok San Telmoko itsaslabarretan egin ditu VictorianoPujaltegeologoak. Kostako lerroa Gasteiztik hegoaldera zegoen, etaHuescaraino iristen zen. Hortik iparrera, sakonune handi batzegoen, eta hondakinak pilatuz joan ziren pixkanaka itsashon-doan, 50 milioi urtean. Gero, Iberiar Penintsulak etaEurasiakbat egin zutenean, itsas hondoan zeuden geruza horiek altxaeta azaleratu egin ziren. Itsasoak, euriak eta haizeakzizelkatudituzte gaur egungo itxura eman arte. Horri esker, Lurrarenhistoria ondoen jasotzen duen liburuetako bat dugu Zumaian.Itsas hondoan pilatutako hondakin hori guztia harri bihurtuetageruzetan banatu zen. Geruza batzuk gogorragoak dira, bestebatzuk bigunagoak. Itsasoan bizi ziren izaki oskoldunmikrosko-piokoak hondora amiltzen ziren hiltzean. Horiek ugarizireneangeruzak gogorragoak dira. Aldiz, geruza bigunak buztinezkoakdira, batez ere. Gehienontzat datu hutsak direnak Lurraren,bizitzaren eta klimaren historia arakatzeko arrastoak dirageologoentzat: izaki bizidunen hondakinez osatutako geru-zek adieraz dezakete garai beroa zela, bizitza ugaldu egitendelako horrelakoetan; buztina nagusi bada, berriz, garaihotzaeta euritsua izan zela ondoriozta daiteke, ibaiekgarraiatutakohondakinak baitira nagusi. Nola detektibeak, hala ibiltzendirageologoak haitz artean arrasto bila: haitzen konposizioan,zabaleran edota itxuran; izaki bizidunek utzitakoarrastoetan,haien kopuruan edota bilakaeran.Harriek gordetzen duten informazio hori zientzialariakirakur-tzeko gai direlako dakigu Lurraren historian klima aldaketabor-titzen eskutik etorri direla bizitzaren suntsitze masiboak.Esatebaterako, Paleozenoaren eta Eozenoaren arteko mugan izugarriberotu zen Lurra, itsasoak azidifikatu egin ziren etaespezieasko hil egin ziren. Ez zuten egokitzeko astirik izan(200.000urtean gertatu zen berotze prozesua), azaldu du Pujaltek.Harriak irakurtzeko munduko leku onenetakoa da Zumaia.Geologoek hala aitortzen dute. Zumaia meka bat da guretzat,dio Juan Carlos Gutierrezek. Sekzio hau bikaina da: milioikaurte jasotzen dituelako jarraian, oso erosoa delakoikertzeko,oso ikertua dagoelako, eta oraindik asko duelako emateko.Zumaiak beti du erantzun bat galdera berri bakoitzeko.XabierOrue Etxebarriak 1977tik dihardu lanean Zumaian. Bereiritziz,hemen egindako ikerketak berebizikoak izan dira meteoritoaksuntsipen handien eragileen zerrendan jartzeko. Nazioartekogeologia erakundeko buru Stan Finney-k eta Birger Smichtz-ekere zalantzarik gabe aitortzen diote Zumaiako sekzioarimundumailako garrantzia.8 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A8 B A L e i k e 2 0 0 9 e k Ai N AHaitzetan dago idatzitaSantanderBilboGasteizzumaiairueaOrdeSadaxToulouseJakaGaur egungo kostaldeaUr sakonak (1.000 metro)Sakoneragutxiko urakkostaldea duela 100 milioi urte100 kmBALeike+
  • Lurraren historian mugarri izan diren lau gertaera ikus daitezkeAlgorritik Itzurunera doan itsaslabar tartean. Laurak ereerreferentziazko geruzak dira mundu osoko geologoentzat.Lau mugarri Zumaiako haitzetankreTaziOkOa/TerTziariOa (-65,5 MiliOi UrTe)Non:Algorrin.espezieen % 70 desagertu ziren, dinosauroak tartean.Meteorito batek lurraren kontra talka egin ondoren, harrotutakohautsak ilunpean utzi zuen planeta osoa. Tenperatura asko jaitsizen, euri azidoa etorri zen ondoren, eta amaieran berotze handibat, negutegi efektua zela medio.daNieNSea/SelaNdieNSea (-60,5 MiliOi UrTe)Non: San Telmoermitaren azpian, ekialdera.itsas mailak 80 metro egin zuen behera,itsas hondoa hondoratu egin zelako. iberiar Penintsula mugitzen arizen kontinentearekin bat egiteko. arrazoiak, beraz, tektonikoakizan ziren.SelaNdieNSea/ThaNeTieNSea (-58,7 MiliOi UrTe)Non: gutxigorabehera, Santelmopea eta Itzurun bereizten dituen labarrean,baina mendebalderantz.lurraren polaritate magnetikoa irauli eginzen. hau da, ipar magnetikoa hego poloan kokatu zen. ez zuenondorio aipagarririk izan. Beti-danik gertatu izan den fenomenoada, azkena duela 790.000 urte.PaleOzeNOa/eOzeNOa (-56 MiliOi UrTe)Non: Itzurungo zaldienirudiaren ondoan.azken milioika urteetan lurrak ezagutu duenberoaldirik handiena gertatu zen. 50.000 urtean bost gradu igo zentenperatura, batez beste. zer gertatu zen? Teoriak dio atlantikohondoko geruzak ireki egin zirela, itsas hondoko sumen-dienaktibitatea ikaragarri hazi zela eta itsas hondoan harrapatutazegoen metanoa askatu egin zela. horrek itsasoak azidifikatu etaatmosferan negutegi efektu ikaragarria eragin zuen. desagertzeakgertatu ziren, baina batik bat migrazioak. Muga honetatik aurreraageri dira lehen simioak.1 2 344231Itsas triku espezie berezi honek hainbat desagertze handigainditu ditu, besteak beste, itsas hondoan bizi zelako.
  • 10 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N ABizitzaren historian mugarri den geruzetako bat ikus daitekeAlgorrin. 65,5 milioi urte ditu. Geruza meharra da, iluna. K/T mugaderitzo: Kretazikoa eta Tertziarioa bereizten ditu. Zerga-tik da,bada, hain garrantzitsua? Aurretik dauden geruzetan, geruzazaharragoetan, bizidun askoren fosilak ikus daitezke; geruzarenondoren, berriz, apenas dago bizidunen arrastorik: zerbait larriagertatu zen tartean, azaldu du Jan Smitek.1970eko hamarkadan hasi zen Smit K/T muga ikertzen. Go-goan duoraindik Zumaiara etorri zen lehen eguna. Algorri-rantz joannintzen, labar eder horien gainetik, geruza hura az-tertzekoirrikaz. Iritsi nintzenean espero ez nuen arazo batekin egin nuentopo: marea goian zegoen, ez zegoen pasatzeko modurik. Bestebaterako utzi behar izan nuen. Makina bat aldiz itzuli zen Smit,datu bila. Han eta hemen ibili nintzen urte askoan, datuak biltzen.Hasieran ez genekien zerk eragin zuen desagertze handi hura.Pentsatzen zen izurrite batenga-tik izan zitekeela, sumendienaktibitatea izugarri bizkortu ze-lako, edota espezieen artekolehiagatik. Baina ikerketek emai-tza harrigarriak eman zituzten.Ohartu ginen geruza horrek ohi baino iridio gehiago duela. Iridioaoso arraroa da Lurrean, baina ohikoa meteoritoetan.Meteorito handi batek Lurrarekin talka egin zuela sinetsi-ta,hark utzitako arrastoa bilatzea izan zen hurrengo urratsa.Kalkulatu genuen hamar bat kilometroko meteoritoa behar zuela izan,eta 180 kilometro inguruko zuloa eragin zuela. Krater huraaurkitzea, baina, ez zen lan erraza izan. Izuga-rria da horrelakotalka batek askatzen duen energia. Talkaren unean, presioagatik,ezaugarri bereziak dituzte materialak sortzen dira, talkakokuartzoak. Material horiek mundu osoan sakabanatu ziren: kuartzoarinenak urrunago iritsi ziren; astu-nenak berriz, talkaren gunetikgertuago pausatu ziren. Kuar-tzo horiei arrastoa jarraitzen zen,orduan, bidea. Eta aurkitu, aurkitu zituzten. Haitin, AmeriketakoEstatu Batuetan eta bes-te hainbat lekutan. Horrez gain, duela 65 milioi urtekotsuna-mien arrastoak aurkitu zituzten Ameriketako Estatu Batuetan.Talkaren gunea Kariben zegoela ondorioztatu genuen. Bai-na non?Smit eta beste ikertzaile batzuk Alvarez aita-semeak, bes-teakbeste kraterraren bila zebiltzan garai berean, petrolio bilazebilen Pemex enpresa Yucatan aldean. Petrolio pros-pekziohorietako batean kraterrarekin egin zuten topo, haiek ezer jakingabe. Lur azpitik ia kilometro bateko sakonera-tik ateratakoharrien laginak enpresako armairu batean gor-de zituzten, apartekokasurik egin gabe. Prospekzioen berri izan genuenean bertara joaneta ohartu ginen hura zela falta zitzaigun froga. Harri haiekmeteoritoaren talkak sortutako kuartzoak ziren, munduan zeharsakabanatuta aurkitu geni-tuen tektiten garai berekoak.Chicxulubekoa zen bila genbil-tzan kraterra.Zer gertatu zen talkaren ondoren?Lehenik eta behin, Lurrailunpean gelditu zen. Meteoritoakharrotutako hautsak, sumendiek jaurtitako materialekin bate-ra,zerua erabat estali zuten. Argi izpirik ez zen iristenlurraza-lera, landareek ezin izan zuten fotosintesia egin, eta kateguz-tia eten egin zen. 20 kilotik gorako espezieak ia bat-bateandesagertu ziren. Ilunpean, Lurra ikaragarri hoztu zen. Gero,atmosferan pilatutako hauts horiek pausatu ahala, eguzkiaren izpiaketa energia berriro lurrazalera iristen hasi ziren. Orduankontrakoa gertatu zen: berotegi efektuaren ondorioz, LurraJan SMItdesagertze handiak eboluzioaren parte diraespezieen bost desagertze handi datatu dituzte geologoek. Azkenaduela 65,5 milioi urte gertatu zen, meteorito batek Lurraren kontratalka egin ondoren. espezieen % 70 desagertu ziren, tarteandinosauroak. teoria horren aitetako bat da Jan smit. Besteak beste,Algorrin egindako ikerketei esker demostratu ahal izan zuen.BALeike+
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 11Azken 600 milioi urteetan espezieen 20 desagertze handi gertatudira, baina horietako bost nabarmentzen dituzte zientzialariek,bizitza erabat desagertzeko zorian izan zelako.1-435 milioi urtelurrak glaziazio luze bat pairatu zuen, etaitsasoko bizitza desagertzeko zorian izan zen. arrain batzukbizirik irauteko gai izan ziren, eta ornogabe gehienak desagertuegin ziren.2-367 milioi urtearrain espezie asko desagertu egin ziren, etaornogabeen % 70 ere bai.3-245 milioi urteinoizko desagertzerik larriena, itsasoko zeinlurreko espezieen %90 desagertu baitziren.4-210 milioi urteitsasoko ornodunen % 75 desagertu egin ziren.dino-sauroen aroari hasiera eman zitzaion.5-65 milioi urteespezieen % 70 desagertu ziren, tarteandino-sauroak eta amoniteak. Ondoren, ugaztunak bihurtu ziren jauneta jabe.6Gaur egun?zientzialari askok diote seigarren desagertze handibatean gaudela murgilduta.Zerk eragin ditu?duela 65 milioi urtekoa meteorito batek eraginzuela frogatutzat ematen den arren, ez dago bateregarbi zerk eragin zituen aurreko guztiak. Bi dira, oro har,desagertze handiak azaltzeko erabiltzen direnkausak. Batetik, arrazoi tektonikoak: bizitzaren sorreranzerikusi handia izan zuen bezala, desagertzeetan ereeragin handia dutela pentsatzen da. kontinenteen mugimenduek etaozeanoen zabaltzeak berebi-ziko eragina dute klima berotu edohozterakoan, eta normalean klima aldaketa bortitzen ondoriozgertatzen dira desagertzehandiak. Mugi-mendu horieilotuta dago, esate baterako, sumen-dien aktibitatearen bizkortzea. Bestetik,espaziotik iristen diren me-teoritoak. azkenik, arrazoibiologikoak.hainbat adituren iritziz, gaur egun seigarren desagertze handiaari da gertatzen, lehen aldiz espezie batek eraginda: gizakiak,hain zuzen ere.Desagertze handiakasko berotu zen. Espezieen % 70 desagertu ziren, tartean 130milioi urtez Lurraren jaun eta jabe izan ziren dinosauroak. Bainadesagerpen handiak eboluzioaren parte dira, erantsi du Smitek:Aurreko espezieek utzitako zuloak laster estaltzen ditu bizitzakegoera berrira egokitutako espezieekin.Amsterdamgo unibertsitatean doktore, geologorikentzutetsuenetako bat da. Dinosauroen desagerpena meteorito handibatek eragin zuela frogatu zuen 1980.eko hamarkadan.Aurreko espezieek utzitako zuloak laster estaltzen ditubizitzakC h i C X U l U B e k O k r aT e r r a r e Ne r d i G U N e aM E X I K O K O G O L K O AM E X I K OK U B AY U C aTa N G OP e N i N T S U l a
  • 12 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N AIlea eta bizarra aspaldi urdindu zitzaizkion, baina begiradabihurriak salatzen du barruko sua bizi-bizirik duela oraindik.Izotzak ondo kontserbatzen du-eta haragia!, egin du txantxa, pipapizten duen bitartean. Ez dio nolanahiko erregaia jarri: CeltasCortos zigarreta bat hustu du piparen sabelean. Duela 75 urte jaiozen, Lizarran.Bizitza osoa daramazu glaziarretako izotza aztertzen.An-tartikan hilabete asko pasatzen dituzu urtero. Zer aurkitu duzuizotzean?Klimaren historia jasotzen duen liburu naturala da Antartikakoizotza. Lurraren kutxa beltza da glaziarretako izotza. 1995eanerrusiarrek Antartikan duten Vostok kanpalekuko ikertzaileek lakubat topatu zuten izotz geruzaren azpian. 300 kilometro luze eta 30kilometro zabal zen laku hura. Presio izugarrian harrapatutako urlikidoa zen, izotz geruza lodi batean azpian. Orduan pentsatu zutenhura ikaragarrizko aurkikuntza zela, izotza zulatu eta lakuhorretan zer zegoen ikusi behar zela, iso-latutako ekosistema huraaztertu behar zela. Baina arazoa zen hura zulatuz gero presioaskatu eta ur hartan egon zitekeen guztia hil egingo zela.Azkenean, izotza zulatu bai, baina ez ziren lakuaren ganberarainoiritsi. Baina 400.000 urteko izotz lekukoa atera zen handik. Izotzhorrek azken 400.000 urteetan izan den klimaren erregistro zehatzazuen.Hori nola da posible?Elurra egiten duenean, pixkanaka geruza batbestearen gai-nean pilatuz doa. Pisua areagotzen den heinean, airea irten etaelurra izotz bihurtzen doa. Trinkotu egiten da. Baina betigeldi-tzen dira aire burbuila txiki batzuk. Burbuila horietangordetzen da garaian garaiko airea, eta horrek ematen diguatmosferaren bilakaera aztertzeko aukera.Adolfo ERASOLurraren kutxa beltza da glaziarretako izotzaglaziarrez gutxik dakite berak adina. Bizitza osoa daramamunduko izotzak ikertzen, Antartikan bereziki. errusiarrentzat etaestatubatuarrentzat aldi berean lan egin duen bakarrenetakoa izangoda, espiak alde batera utzita. glaziarretako izotzek gordetzenduten informazioaren berri eman digu.BALeike+Hasieran lakuraino zulatzea pentsatu bazuten ere hangoekosistema aztertzeko, atzera egin zuten presioa askatzean denagaltzeko arriskua zegoelako.Vostok-eko izotza1995ean errusiarrek ur likidodun laku bataurkitu zuten izotz geruzaren azpian, Antartikan. Lakuaren sabaiazulatu gabe, 400.000 urteko izotz lekukoa atera zuten.
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 13Eta zer aurkitu duzue aire burbuila horietan?Ikusi duguna daCO2aren kontzentrazio maila beti 180-290ppm artean egon dela. Eta gorabehera horiek zerikusi zuzenadutela Milankovitxen zikloekin.Milakovitxen zikloak?Bai. Milankovitx ohartu zen Lurrarenmugimenduak aldatuegiten direla ziklikoki, eta horrek eragin zuzena duela kliman.Adibidez, Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen ibilbi-dea aldatuegiten da 100.000 urtetik behin: biribila egin beharreaneliptikoagoa egiten du, gehiago urruntzen da Eguzkitik, eta horrenondorioz energia gutxiago jasotzen du. 41.000 urtetik behin,berriz, Lurraren inklinazioa alda tzen da. 21 eta 25 gradu arteanetzaten da Lu-rra gaur egun 23 graduko inklinazioa du. Zenbat etagehiago etzan, orduan eta itzal handiagoa poloetan, orduan eta hotzhandiagoa.Eta noraino egin duzue denboran atze-ra? Zenbat urte dituaurkitu duzuen izotzik zaharrena?Oraingoz milioi bat urteko izotz erregistroak ditugu. Baina unehonetan Txinako espedizio bat Antartikaren erdigu-nean da, 4.000metroko altueran, DomoA izeneko lekuan, eta espero dute 1,5 milioiurteko izotza lortzea. Hori izotz zaharre-netik oso gertu dago,gaur egun Antartikan dagoen izotzak bi milioi urte baititu.Klimaren bilakaera ikusteko balio badu, zer ikusten da azkenurteotako izotzean?1850eko izotzean CO2aren kontzentrazioa atmosferan 290 ppm-koazen. 2009an 387 ppm-ra iritsi gara. Garbi dago giza-kiaren eraginezdela. 2000 urteko iragarpenak motz gelditu zi-ren. 2020rako 400ppm-ra iritsiko garela aurreikusi da.CO2aren gorakadaz gain, glaziarrak urtzen ari direla neurtuduzue.Bai, azken glaziazioan egon den izotz kopuru handienaren herenabaino ez da gelditzen. Urtze prozesua nabarmena da Artikoan, bainaAntartikan ere areagotzen ari da. Ar-tikoko izotza urtzen bada,itsasoaren maila ez da igoko: kubata batean izotzak urtzen direneankubatak ez du gainezka egiten Arazoa da kontinenteetako izotzaurtzea.Esate baterako, Groenlandian dagoen izotz guztia urtuko balitz,sei metro igoko litzatekeitsasoaren maila. Lurraren historian gorabehe-ra handiak izandira itsasoaren mailarekin: duela125.000 urte 20 metro gorago zegoen; duela 18.000, berriz, 125metro beherago. Ia 200 metroko gorabehera dago, eta aldaketahorietan zerikusi zuzena dute atmosferan pilatutako CO2-ak etatenperaturak.Ez dirudi, orduan, bide onetik goazenik?Ez, ez nago batere pozikgizakiak daraman bidearekin.Pentsatzen dugu Lurra gurea dela, baina gu gara naturaren parte,gustatu ala ez.Lurrak egiten dituen mugimenduak ziklikoki aldatu egiten direlaikusi zuen Milutin Milankovitx zientzialariak. Aldaketa horieneraginez Lurrak energia gehiago edo gutxiago jasotzen du Eguzkitik,eta horrek eragin zuzena du kliman.B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 13Glaziarretako izotzean aditu handienetakoa da Adolfo Eraso(Lizarra, 1934). Urtero hiru hilabete egiten ditu Antartikan.urtze prozesua nabarmena da Artikoan, baina Antartikan ereareagotzen ari daMilakovitxen zikloakOrBiTarTeN eSzeNTrikOTaSUNa100.000 UrTekO ziklOaardaTzareN iNkliNaziOa41.000 UrTekO ziklOaekiNOziOeN PrezeSiOa20.000 UrTekO ziklOa
  • 14 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N AZure burua ordu eta erdiz itsas hondorantz amiltzen uzteaikaragarria da. Sentsazio hori ezin da deskribatu. Bi metrokodiametroa zuen titaniozko bola batean sartu ginen hiru lagun Alvinurpekoan eta han joan ginen ordura arte inor iritsi ez zensakoneraraino, zerekin topo egingo genuen oso ondo jakin gabe.1979ko apirilaren 21ean izan zen egun seinalatua, Ozea-no Barean.30 urte pasa diren arren, detailerik ez zaio ahaztu Juteauri. 3.000metrora iritsi ginenean gelditu zen urpekoa. Hondoan ginen.Urpekoaren hormek sekulako zarata ateratzen zuten, uraren presioikaragarriak zanpatuta 300 atmosferako presioa, baina nik ez nuenbeldurrik. Konfiantza osoa nuen tresnerian. Erabateko ilunpeanzeuden. Argiak piztu zituzte-nean, hitzik gabe gelditu ziren.Begien aurrean genuena ezin genuen sinetsi: tximinia modukobatzuetatik ur beltza ateratzen zen, sekulako indarrarekin; etahaien inguruan, bizitza, 3.000 metroko sakoneran inork espero ezzezakeen bizitza oasia . Hondoari itsatsita bizi ziren harrezosaturiko zelaiak, uraren joan-etorriarekin dantzan; karramarroak,izkirak, olagarroak, arrainak, muskuiluak Ekosistema oso battximinia haien in-guruan. Bost minutuz egon ginen hitzik esan gabe,gidariak lanean hasteko esan zigun arte.Aurkikuntza ikaragarria izan zen. Ura 350 gradura ateratzen datximinietatik, eta kolore beltza du hainbat metal dituelakodi-solbatuta. Baina harrigarriena da tximinia horien inguruanerai-ki den ekosistema osoa. Bakterio termofiloek berozaleek urbero horretan dauden azido sulfidrikoa, CO2-a eta oxigenoa erabilizgai organikoa sortzeko ahalmena dute. Harrak elika-tzen dira gaiorganiko horrekin, eta hortik aurrera kate oso bat osatu da.Garrantzitsuena da Eguzkiaren energiarik ez dutela behar bizitzeko.Lurrak sortzen duen energiaz baliatzen dira. Eguzkia itzalikobalitz ere, luzaro iraungo luke ekosistema ho-rrek, ez baitu harenpremiarik.Ur beltza jaurtitzen duten tximinia horiek black smokersdor-tsal ozeanikoan zehar aurki daitezke. Ozeano guztiakzehar-katzen dituen bizkarrezur moduko bat da dortsal hori,60.000kilometro inguru ditu. Itsas hondoko geruzak banatzen dituztenamildegien artean bailara sakonak daude; bada lerro luze horitximiniaz josita dago. Lurraren barnetik datorren energiareneraginez amildegi horiek zabaltzen ari dira, ozeano hondoko geruzakurruntzen ari dira, eta, horrenbestez, kontinenteak talka egiterabultzatzen dituzte. Lurraren barnetik datorren energia horrenondorioz lehertutako itsas hondoko sumendiek sortu zituzten, esatebaterako, Islandia eta Hawaiiko irlak, justu dortsal ozeanikoarengainean.Beste datu deigarri bat ere eman du Juteauk: hamar milioi urteanozeanoetako ur guztia pasatzen da tximinia horietatik. Ur hotzaitsas hondora jaisten da, lurrazal ozeanikoaren azpi-tik sartzen dadortsalean dauden zirrikituetatik, magma berora-ino jaitsi, berotueta tximinietatik irteten da, presio handian. Ura arazteko modu batere bada, eta prozesu horri esker itsasoko uraren konposizioanahikoa egonkorra da.Horrek guztiak hainbat galdera interesgarri jarri ditu mahaigainean. Bizitzaren sorrerak lotura zuzena badu mugimendutektonikoekin, eta gainera demostratu baldin bada Eguzkiarenenergia ez dela ezinbestekoa bizitza garatzeko, orduan, bizi-tzaitsas hondoan sortu zela esan al genezake? Juteauk uste du posibledela. Leku paregabea da bizitza sortzeko: beroa ziurtatuta dago,mineralak ere bai, meteoritoengandik nahikoa salbu dago, antzinatikdatozen bakterio termofiloak daude. Ez hori bakarrik. Juteauk ustedu ekosistema hidrotermal horiek beste planeta batzuetan garadaitezkeela. Esate baterako, Ju-piterren Europa izeneko ilargian.Han, izotzaren azpian dagoen ozeanoan, ilargiaren nukleoaksortutako beroak antzeko eko-sistemak ahalbide ditzake.thierry JUtEAUBizitza itsas hondoan sortu ote zen?ez da Neil Armstrong, edmund hillary edota Roald Amundsen bezainezaguna, baina badu haiekin zerbait komunean: eremu berri batkonkistatzen lehena izan zela. ilargia, everest edota hego poloabezain eremu arrotza, gainera: sakonera handiko itsas hondoak. hanegindako aurkikuntza harrigarrien berri eman digu ikertzailefrantziarrak.Itsas hondoak ikertzen eman du bizitza Thierry Juteauzientzialari frantziarrak. Ur beroa botatzen dute tximiniak ikustenlehena izan zen, 1979an.BALeike+
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 151979ko apirilaren 21a egun seinalatua da Juteauren bizitzan etaozea-nografiaren historian. Egun hartan 3.000 metroko sakonerarajaitsi zen Alvin uperko ontzian, eta erabat ezezaguna zenekosistema batekin egin zuen topo ur beroa botatzen duten tximinieninguruan.Itsas hondoko ekosistemaGizakiak makina bat aldiz egin dio galdera bere buruari:baka-rrik ote gaude Unibertsoan? Erantzuna aurkitzeari eskaini diobere bizitza profesionala Bruce Runnegar ikertzaileestatuba-tuarrak: NASAko astrobiologia zuzendaria izan da, duelagutxi erretiroa eman zioten arte. Gure planetan bertan, ustezbizi-tza ezinezkoa zen eremu askotan aurkitu ditugu izakibizidu-nak. Ikusi dugu bizitza guk uste baino eremu zailagoetangara daitekeela, eta horrek Lurretik kanpo ere, baldintzak gogorrakizanda ere, bizitza topatzeko itxaropena areagotu digu.Froga erabakigarririk ez dute oraindik aurkitu, baina baizan-tzu batzuk. Martitzen, esate baterako. 1960ko hamarkadan hasiginen Martitzera espaziontziak bidaltzen. Orduz geroztik, gero etainformazio gehiago jaso dugu eta gaur egun badakigu bere atmosferanmetanoa dagoela. Eta metanoa sortzeko hiru modu ezagutzen ditugu:mikrobioek sortuta, hau da, izaki bizi-dunek; lur azpian gordetakogai organikoak usteltzean horrek esan nahi du bere garaian bizirikzeudela; edota uraren eta haitzen arteko erreakzio kimikoen bidez(hor ez dago bizitza-rik). Hiru aukeretatik bitan bizitza agerida.Ez du uste, ordea, bizitza estralurtarraren frogak etzi topatukodirenik. Bizitza estralurtarra topatzea Erdi Aroan katedralakeraikitzea bezalako lana da; guk ez dugu lana bukatuta ikusiko,baina horretan dihardugu, gure ondorengoek lor dezaten.Bestetik, Runnegarrek uste du mende gutxi batzuk barru gizakiakbeste planeta batzuk kolonizatzeko gaitasuna izango duela. Bizitzaposi-ble egingo luketen baldintzak sortzeko gai izango garaetorkizunean, baina galdera da: egin beharko al genuke?.Bruce RUNNEGARBizitza estralurtarraren bilaMartitzen eta Jupiterreko Europa ilargian bizitza zantzuakbilatzen ari dira ikerlariak.
  • 16 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A16 B A L e i k e 2 0 0 9 e kA i N ApuBLizitAteA
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 17Arsuagari entzun nion behin: sar itzazu gela batean lehoi bateta Atapuercako gizon bat. Astebetera gelako atea ireki eta ziurordurako Atapuercako gizonak lehoia akabatu eta jan egin due-la.Sar itzazu lehoia eta gizaki modernoa: lehoiak di-da batean jangoluke. Atapuercako gizakia bere burua defenditzeko gai zen; guk ezdugu gaitasunik, armekin ez bada. Gizaki moder-noa biologikokihauskorragoa, eskasagoa dela dio Paco Etxe-berriak. Hala aukeratudugulako, gainera. Biologikoki hausko-rragoak gara, hala nahi izandugulako. Guk aukeratutako bidea izan da. Gaixoak zaindu etasendatzen ditugun unetik uko egin diogulako hautaketanaturalari.Zertan datza, orduan, gizakiaren nagusitasuna? Soziabi-liatea dagizakion ezaugarririk berezkoena, hori izan da gure eboluzioaulertzeko fakto-rerik erabakigarriena. Bio-logikoki eskasagoakgara, kulturan, teknologian eta informazioan oinarritutakoingurumena eraiki dugu-lako gure neurrira. Tresna horiei eskernatura gure beharretara makurrarazi dugu, ia edonon bizitzeko gaigara biologikoki ia ego-kitu gabe. Baina berriro diot: pentsatzendugu gi-zaki modernoa sekulakoa dela, baina biologikoki, behintzat,zeharo eskastu gara.Gizakiak taldean antolatzeko ahalmena garatu du, gizar-te sareakeraiki ditu, eta horretan datza bere nagusita-suna. Etxeberriareniritziz, aspaldidanik ditu gizakiak kultur eta gizartekontzientzia. Baita espiritualta-sunarena ere. Neardenthalek erebazutela esango nuke, bestela zertarako egiten zituzten berezerabi-lerarik ez zuten objektuak?.Soziabilitate hori haurrak jaiotzen direnetik garatzen da. Haurjaioberriak amaren menpekotasun erabatekoa du, luzaro gainera.Harreman horri esker besteekin soziabilizatzeko gaita-suna garatzendugu. Indar fisikoa ez da izan gizakiaren estra-tegia munduannagusitzeko.Eta gure ingurunea eraldatzeko eta egokitzeko ahalmen izugarrihorrekin naturaren arauak gainditzera iritzigara. Medikuntzari esker ez gara hiltzen apendizitisa dugunean.Jakintzari esker lortu dugu hori. Baina horrek buelta erebadakar: azkarregi ugaldu gara, gehiegi gara jadanik. Besteespezieek ahulena baz-tertu egiten dute; guk ez. Horrela, berez natu-ralki izanbeharko ginatekeenak baino gehiagogara.Hiru dira, Etxeberriaren ustez, gizarte moder-noaren ezaugarriak: Bizitzeko itxaropena asko hazi da, jaiotzetasa berriz jaitsi, eta migrazioakareagotu egingo dira. Hiru faktore horiek nola ku-deatzenditugun, eragin zuzena izango du etorkizu-neko gizakiengan. Jakina,Etxeberriak ez du ahaztu nahi gizakion artean alde handiak daudelaherrialde garatu eta ez garatuen artean. Denok gaude zeruberberaren azpian, baina guztiok ez dugu ortzmugaberbera. Jakina, bidegabekeria horiei soluzioa ja-rri behar zaienorabidea zuzenduko badugu.paco EtxEBERRIABiologikoki gizaki modernoa hauskorragoa daikasle garaian Amaldako kobazuloko (zestoa) aztarnategian lanegin ondoren arratsaldero i tzurungo hondartzara etortzen zirelagogoratu du. zer pentsatuko ote zuen jendeak arratsalde-ro lokatzezbeteta agertzen ginenean?. Auzitegiko medikua da. Akaso horregatikezagutzen du hain ondo gizakia.Aranzadiko antropologia saileko presidente etaauzitegi-medikuntzako irakasle UPV-EHUn, besteak beste, urteakdaramatza frankismo garaian hildakoen hilotzak identifikatzen.Berez naturalki izan beharko ginatekeenak baino gehiago garaBALeike+
  • 18 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N ABALeike+Aitortu du ez zuela inguru hau ezagutzen, eta txundituta gelditudela. Itsaslabar hauek emozio bikoitza eragin didate: estetikoa etaintelektuala. Bat oso txiki sentitzen delako hemen, eta haitzhauetan dagoen informazioa irakurtzeko egin den lana omenal-diadelako giza adimenarentzat. Gizakiaren pentsatzeko gaita-sunariegindako monumentu bat da.Pentsatzeko dugun gaitasun horretan ditu jarriak Delibesek bereesperantza apurrak. Muga guztiak gainditu ditugu, kolap-sorantzgoaz, baina espero dut gizakia ohartuko dela gertatzen ari denaz,eta gure gehiegikeriei muga jartzeko gai izango ga-rela. Halapentsatu behar dugu, bestela ez gara ezer egiteko gai izango.Egoeraren diagnosia, baina, kezkagarria da. Harrapakin sortu etaha-rrapakari ase ezin bilakatu den espeziearen historia da gurea.Izurrite bat gara bioaniztasunarentzat. Pla-netan utzi dugunarrastoa ikaragarria da. Aldaketa, batez ere, azken 150 ur-teetangertatu da. Popula-zioa ikaragarri hazi da, eta hori gutxi ezbalitz, gutariko bakoitzak gero eta energia gehiago behar du:ostarre-nak energia berbera behar du bizitzeko orain eta duelamilioi bat urte; guk duela 5.000 urte baino ehun aldiz energiage-hiago behar dugu pertsonako. Kontuan hartuta orain 6.600 milioigarela, planetari eskatzen dioguna gehiegizkoa da. Lu-rrak emandezakeena baino gehiago ari gara kontsumitzen, etahankaz gora jarri dugu planetaren oreka.Hartzen dugun erabakiorok du eragina naturarengan.Adibide bat jarri du Delibesek: Gizakiari esker katuakAus-traliaraino iritsi ziren. Etxeetatik ihes egin eta kontinenteosoa kolonizatu zuten. Milioika daude gaur egun eta hondamen-diaeragiten ari dira hango ekosistemetan, milioika txori jatendituztelako urtero. Orduan, parlamentario batek proposatu zuen katuguztiak akabatzea. Hari erantzunez, beste batek gizakiak akabatzeaproposatu zuen. Delibesek uste du es-pezieen seigarren desagertzehandiena bizitzen ari garela. Lau dira apokalipsi horren zaldunak:baliabideen gehiegizko ustiatzea itsasoena, basoena, habitatendesagertzea hau da ohikoena, espezie inbaditzaileak katuen kasuaAustralian eta desagertze kateak hazia jartzen duen txoriadesagertzen bada, landarea ere bai.Delibesentzat ukaezina da kolokan jarri dugula naturaren oreka,espezieak ohi baino azkarrago ari direla desagertzen,klima ohi baino azkarrago ari dela berotzen, gizakiok garelaaldaketa horien erantzule. Kostatzen ari zaigu, ordea, horretazguztiaz jabetzea.Nahikoa xelebreak gara gizakiok. Gure den-boraren eskalangertatzen ez dena ulertzeko arazoak ditugu. Are gehiago, ez garakapaz gaur bertan gertatzen ari denaz ohartzeko. Ez duguerantzuteko gaitasunik. Gainera, ezjakin-tasunean oinarritutakoberezko baikortasuna dugu, eta pentsatzen dugu arazoak berezkonponduko direla; edo bestela pentsat-zen dugu ez delahainbesterako izango, bestela konturatuko ginatekeela.Eta arazoa ez da soilik desagertzen ari diren espezieena.Gizakiona ere bada. Bioaniztasuna galtzen bada gure bizi bal-Miguel DElIBES DE CAStROizurrite bat gara bioaniztasunarentzatespezieen seigarren desagertze handian gaudela dio, eta gizakiadela erantzule nagusia. Badaki zertaz ari den, urte askoan doanakoestazio biologikoko zuzendari izan zelako, eta lan handia eginduelako katamotza desager ez dadin. Baina esperientzia handikobiologoaz gain, dibulgatzaile bikaina da. Jakitea bezainbeste baliodu jakintza hori denok ulertzeko moduan azaltzeko gaitasunaizatea.harrapakin sortu eta harrapakari ase ezin bilakatu denespeziearen historia da gurea
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 19dintzak aldatu egingo dira. Amazonasko basoak suntsitzenba-ditugu CO2 gehiago pilatuko da atmosferan, tenperaturak goraegingo du, itsasoen maila igoko da eta kostaldean bizi direnmilioika pertsonak beste leku bat bilatu beharko dute bizitzeko.Guk ere pairatuko ditugu ondorioak. Gizakiak natura osasuntsu behardu. Naturak berriz, ez du gizakiaren beharrik.Zer egin beharko genuke?Lehenik eta behin, planetari ezin diogueskatu eman de-zakeena baino gehiago. Kalkuluen arabera, 1978ko egoerarabueltatu beharko genuke oreka hori lortzeko. Hau da, ezinbes-tekoakdira populazioa kontrolatzea eta kontsumo maila jais-tea. Guztioiahalegin berbera eskatu behar al zaigu? Hogei afrikarrek adinaenergia kontsumitzen du estatubatuar batek. Garbi dago herrigaratuok ahalegin handiagoa egin beharko dugula, ardura gureadelako, hein handi batean.Mundu mailako krisi ekonomikoa aukera ederra da, Delibe-seniritziz, norabidea aldatzen hasteko. Ez du ikusten, ordea, horretangaudenik. Gure ekonomia kontsumoan dago oina-rrituta, zenbat etagehiago kontsumitu, orduan eta ekonomia oparoagoa. Eredu horigoitik behera aldatu beharra dago ataka honetatik aterako bagara.Baina uste dut oraindik ez garela arazoaz jabetu, krisiagainditzeko gehiago kontsumitzeko es-katzen ari zaizkigulakopolitikoak.Delibesek garbi du zein den aterabidea: Kolapsoa saiheste-kobide bakarra elkartasuna da: beste espezieekiko eta gure-kiko; gauregun bizi garen 6.600 milioi gizakiekiko eta hurrengobelaunaldietan etorriko direnekiko. Natura babestu ahal izango dugusoilik gure kontsumo maila jaisten badugu, baliabideak modujustuagoan banatzen baditugu, eta guztiok bakean eta justizianbizitzeko moduko planeta bat antolatzen badugu. Bes-tela, ez dakitgizakia desagertuko den edo ez, baina garbi dago gatazkaz beterikomundua utziko diegula gure ondorengoei.BA-Azken 150 urteetan izugarrizko triskantza eragiten ari dagizakia. Garai honi etorkizuneko geologoek Antropozenoa deitukodiotela ere esan du Miguel Delibesek, erdi txantxetan. Biologoakberak emandako datu batzuk bildu ditugu hemen, adibide gisa.2000.urterakolurrazalarenerdiaitxuraldatuzuen gizakiak.Eskuragarridagoenuredangarriaren%60gizakiak monopolizatu du.Planetandagoennitrogenoarenerdiagizakiok zabaldutakoa da.Espezieen%20inbaditzaileakdira.Hegaztienespezieen%20bainogehiagodesagertu dira. Anfibioakkrisilarriaaridirapairatzen,osoazkar ari dira desagertzen mundu osoan.Itsasokoarrantzaagortzekozoriandago,%80 gehiegi ustiatuta daudelako.Espezieakohibainomilaaldizazkarragoaridiradesagertzen.6.600milioilagungara:inoizespeziebatekizanduenbiomasakopuruhandienera iritsi gara; gizaki kilo asko dira.Paleolitogaraikogizakibatekbainoehunaldizenergiagehiagokontsumitzen du gaur egungo gizaki modernoak. horrek esan nahi du 5.000urtean gure premiak 100.000 aldiz handitu direla. hori jasangaitzada planetaren-tzat.Seigarrendesagertzehandiaeragitenaridagizakia.Ontzi-garbigailuaren parabolaNoizean behin gertatzen da: ontzi garbigailua mugitzen duguatzealdea garbitzeko, eta zakarraren artean tarteka-martekatorlojuren bat-edo agertzen da. harrituta gelditzen gara, hura gabeontzi-garbigailuak berdin-berdin segitzen duelako lanean. Pentsatuere pentsatzen dugu zergatik jarriko ote dituzten beharrezkoak ezdiren piezak horrela, noizean behin pieza txikiren bat agertzen da,eta, besterik gabe, tiraderaren batean gordetzen ditugu. egunbatean baina, ontzi-garbigailua dar-darka hasi eta zarata ateratzenhas-ten da. Funtzionatzen segitzen du, halako batean aldeguztietatik ura galtzen duela ohartzen garen arte. Motorra erreegin zaio. Gure planeta halakoxea da: torlojuak galtzen ari da,dar-dar egiten du, baina oraingoz funtzionatzen ari da. arazoa dahausten bada ez dagoela konponduko duen teknikorik, eta ezdaukagula beste bat erosteko aukerarik.Gizakiaren arrastoaBiologoa da Miguel Delibes de Castro (Valladolid, 1947), bainadibulgatzaile bikaina delako nabarmendu da batez ere.
  • 20 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N AZergatik aldatzen da klima? Hori da erantzun beharreko lehengaldera. Luis Balairon fisikariak sistema batekin alderatu du:Eguzkia litzateke energia iturria, Lurra lanean jarri beharrekomakina, eta klima emaitza, produktua. Gehiago sakondu duazalpenean: Ulertu behar dugu Eguzkitik jasotako energiaren etaLurrak igo-rritakoaren artean erabate-ko oreka egon behar duela.Zer gertatzen da oreka hori hausten bada? Klima al-datu egitendela. Hainbat dira oreka hori apur de-zaketen faktoreak. Lurrak100.000 urtetik behin al-datu egiten du eguzkia-ren inguruan egitenduen ibilbidea; urrunagotik edo gertuagotik pasa, eragin handia dujasotzen dugun energia kopuruan; konti-nenteen mugimenduak ereeragin handia du tenperaturan: Antartikak gaur egungo posi-zioahartu zuenean izugarri jaitsi zen tenperatura Baina gaur egungoklima aldaketa gizakiak eragin du, eta hori berria da.Balaironek dio kezkatzeko arrazoiak badaudela, dena oso azkargertatzen ari delako. Lurraren historian klima aldaketaasko gertatu dira, eta oso larriak, baina milioika urtekoproze-suak izan dira askotan. Oraingo hau hamarkada batzuetan arida gauzatzen. Atmosferan dagoen CO2 kopurua izugarri hazi da osodenbora gutxian, eta badakigu ondoren tenperaturak igo egingodirela. Ez dakiguna da hain azkar eta hainbeste igoko otediren.Zalantza horiek guztiak argitzen saiatzen da IPCC, klimaal-daketa aztertzeko gobernuarteko erakundea. Klima aldaketaneragin dezaketen aldagai guztiak kontuan hartuta aurreikuspe-nakegiten dituzte. Kontua da ez dakigula etorkizunean zenbat jendebiziko den planetan, zenbat kontsumituko dugun, CO2-a murriztekoneurririk hartuko ote dugun edo ez Orduan, nola egin kalkuluak?Egoera ezberdinak planteatzen ditugu: one-nean eta txarrenean jarrieta tarteko hainbat aukera aztertzen ditugu. Zeintzuk dira gizakiakeragindako klima aldaketan al-dagai nagusiak? Demografia: zenbatizango gara? Garapen ekonomikoa: eredua aldatuko ote dugu? Etaenergia kontsu-moa. Hiru horiek baldintzatuko dute klimaaldaketaren tamai-na. Noski, ezin dugu jakin 2100 urtean zenbatbiztanle izango garen. Onenean jarrita, 7.000 milioi izango garelauste dugu; txarrenean, 30.000 milioi. Ulertuko duzue aldeaizugarria dela. Horregatik aukera guztiak hartu behar ditugukontuan, bakoi-tzak nolako ondorioak izango lituzkeen kalkulatu etaneurriak hartu ahal izateko.Luis BAlAIRONAnil MARKANDYAklima aldaketa: gizakia erronka handienaren aurreanzientzialariek jadanik ez dute zalantzan jartzen klima aldaketabatean murgilduta gaudela, tenpera-turek gora egingo dutela datozenhamarkadetan, eta gizakia dela erantzule nagusia. Aldaketa horrenondorioak ez direla batere onak izango ere garbi dute gehienek.zalantza handiagoak dituzte kal-tea zenbatekoa izango denzehazterakoan, neurri handi batean, guk hartzen ditugun erabakienbaitan dagoelako.gure diru ahalmena %6 jaisteko prest al gaude etorkizunean %30gal ez dezaten?Luis Balairon fisikaria goiko argazkian eta Anil Markandyaekonomilaria behekoan IPCC klima aldaketa aztertzeko gobernuartekoerakundeko kide dira.BALeike+
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 21BA-Eta kalkulu horien guztien artean, iragarpen zentzuzkoenak diotenperatura hiru gradu inguru igoko dela mende amaiera-rako. Etahori hainbat neurri hartuta. Anyl Markandya ekonomi-lariak dirutankalkulatu du egin beharreko ahalegina. Barne produktu gordinaren %6 inguru beharko litzateke 2050. urtean neurri eraginkorrak hartuahal izateko. CO2-a 550 ppm-tik ez igotzea lortu beharko genuke,hortik gora arriskua izugarri area-gotzen baita. Horretarako,2020tik aurrera behera egin beharko luke emisio mailak, eta 2050eanmende hasierako kopuruak % 80 murriztu. Hori lortzeko, besteakbeste, inbertsio handiak egin beharko dira teknologian,berrikuntzan. Ahalegin hori egi-teko prest al gaude? Gure diruahalmena % 6 jaisteko prest al gaude etorkizunean % 30 gal ezdezaten? Hori gizarteak erantzun beharreko galdera da, ezzientzialariek. Gaurko eta etorkizuneko belaunaldien arteko interesgatazka jarri du ma-hai gainean Markandyak. Klima aldaketarenondorioak mende amaieran hasiko dira benetan nabaritzen, bainaneurriak gaur hartu behar dira.Markandyak uste du ezinbestekoa dela mundu mailako akordio bat,non herrialde garatuek ahalegin handiagoa egin beharko duten.Herrialde guztiek ez dute erantzukizun berbe-ra. Modua bilatu behardugu herrialde garatuek gutxiago ku-tsa dezaten eta garapen bideandaudenei lagundu egin behar zaie teknologia berriei esker gehiagokutsa ez dezaten.IPCCareniragarpenenarabera,tenpera-turak 2 eta 4,5 gradu arteanegingo du gora 2100. urterako. kalkuluek diote % 17ko aukerakdaudela hortik gora ere egiteko; aukera txikiren bat ere badaigoera zortzi gradukoa izateko.Tenperaturarenigoerakharremanzuzena du atmosferan pilatutako CO2kopuruarekin. kalkulua ere egin dute (gaur egun 387 ppm):- 450 ppm: 1,1 eta 3,1 gradu artean. – 550 ppm: 1,6 eta 4,5gradu artean. – 650 ppm: 1,9 eta 6,5 gradu artean.Ezbaduguneurririkhartzen,CO2kopurua600ppmkoaizangoda2100.urtean.europar Batasunarentzat 450 ppm-koa da muga onargarria.Estatubatuarbatek25tonaCO2sortzendituurtean,europarbatenbikoitza.Txinatarbatek bost tona eta indiar batek hiru. egokiena litzateke pertsonabakoitzak bi tona baino gehiago ez sortzea.GuztirazazpigigatonaCO2sortzenditugizateriakurtean;itsasoaetalandareakerdia xurgatzeko gai dira bakarrik. Beste hiru gigatona horiekatmosferan pilatuz doaz.Tenperaturaezdaberdinigokoplanetaosoan.Batezbestekoalaugraduba-dira,poloetan zortzi gradu ere igo daiteke. Gutxien, ekuatoreareninguruan.Kontinenteetakoizotzaurtzekoarriskuadagotenperaturaigotzenbada.BakarrikGroenlandian pilatutakoa urtzen bada, sei metro igoko da itsasoarenmaila. izotz guztia urtuko balitz oso zaila dirudi, 70 metro igokolitzateke maila. iragarpen zentzuzkoenek diote 2100erako 30zentimetro igoko dela itsasoaren maila. horrek esan nahi duitsasoak 30 metro jango lizkiokeela lurrari, bataz beste.Klima aldaketaren zenbakiak
  • 22 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N ApuBLizitAteA
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 23 B A L e i k e 2 0 0 9 e k Ai N A 23Nork ez daki zer den orkidea bat?, galdetzen du Aitor Leizanaturazaleak ondorengo lerroetan. ia denok ikusi dugu noizean behinlandare mota hau, baina ia inork ez du jakingo zumaia inguruan ia20 orkidea mota aurki daitezkeela. kasu askotan edertasun mailahandia lortzen duen landare honen inbentarioa egin du Leizak.edeRRAk BezAiN BitXiAktestuA etA ARgAzkiAk: AitOR LeizAeRRepORtAJeA
  • 24 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N AAsko dira Zumaian dauden ekosistemak, baita horietakobioaniztasuna ere. Ekosistema horietatik, bereziki aipagarriak diraorkideak. Nork ez daki zer den orkidea bat? Loradendetan salgaiegoten dira. Ikusgarriak, koloretsuak, handiak dira. Baita osoapaingarri onak ere. Mundu guztiko orkideak saltzen dituzteloradendatan. Askok ez dute jakingo, baina gure ingurukoekosistematan hainbat orkidea mota aurki daitezke. Mendian, basoan,dunetan, labarretan, etxe azpiko belardian, egunero ikusi ohi duguntxoko horretan ere aurki ditzakegu orkideak. Behin landare motakezagutzen eta bereizten ikasten dugunean, konturatuko gara zenbatorkidea mota desberdin dauzkagun gure inguruan. Eta nahiz etaloradendetan saltzen dituztenak bezain handiak ez izan, hemeningurukoak ere oso ederrak izan daitezke.Nola ez dakigu, baina haizeak ekarritako haziak, hemen, Zumaiakdituen ekosistema desberdinetan, ernaldu dira. Landare gogorra,indartsua da orkidea. Bulba duen landare mota da orkidea eta horriesker baldintza desberdin eta gogorretan bizitzeko gai da. Negukogiro ezean bulba handitzen joaten da, pilak kargatzen, eta horriesker urtaro lehorretan loratzeko gai izaten da.Eboluzionatzen ikasi duen landarea ere bada. Gure inguruan topadaitezkeen animalia, landare, zomorro, hegazti eta perretxiko askosinbiosi konplexuetan bizi dira. Aski ezaguna da landareenpolinizazioa zomorroek egiten dutela; orkideek, baina, zomorroakerakartzeko modu desberdinak gauzatu dituzte. Batzuek intsektuemeen itxura hartu dute eta arra erakartzeko gai dira, eta horrelapolinizazioa bideratzen da; beste mota batzuek, berriz, tranpatxikiak erabiltzen dituzte zomorroen bitartez polinizazioagauzatzeko.Orkideen familia zabala da, eta kontrastez betea. Sortzendiren ekosistemaren arabera tamaina eta itxura desberdinak izanditzakete. Batzuk baso ilunenetan sortzen dira eta txikiak eta iakolorerik gabeak dira; beste batzuk labarretan sor daitezke etakolore ederrak izan. Ez hori bakarrik: orkidea mota berberak itxuraoso desberdina izan dezake sortzen den ekosistemaren arabera. Aregehiago: elkarren ondoan ateratako orkideak oso desberdinak izandaitezke, bata koloretsua eta alboko anaiarreba ia kolorerik gabea.Ikusten denez, amaierarik gabeko mundua da orkideena.Hemen biltzen ditudanak gure inguruan aurki daitezkeen orkideamotak dira. Horrekin ez dut esan nahi hauek bakarrik daudenik;litekeena da oraindik gehiago izatea. Ez dut egokia ikusi landareenkokapena ematea, jendeak landare politak etxera eramateko joeraduelako. Dunetatik krabelinak eramateko ohitura handia dago,adibidez. Jendea ez da konturatzen landare hauek dunetan bakarrikateratzen direla. Orkideen kokapena emanda, antzerako zerbait gertalitekeelakoan nago. Eta ez dugu ahaztu behar denok dugula eskubideaikuskizun zoragarri berdinez disfrutatzeko. Beraz, ez eramanlorerik etxera. Izadia ez dugu berak merezi duen bezainbat maiatzeneta horrek inguru batzuk babestu behar izatera eraman gaitu. Nirehelburua Zumaiak duen landareen aberastasuna ezagutaraztea izan daeta horretarako orkideez baliatu nahi izan dut.eRRepORtAJeA sortzen diren ekosistemen arabera tamaina eta itxuradesberdinak izan ditzaketeLandareen atlasa delakoa 1986. urtean atera zen. EuskalAutonomia Erkidegoa UTM delako laukietan banatuta agertzenda liburu honetan. UTM laukien sistema da erabiliena lurrazatitzeko. Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez, Zumaia5. eta 6. laukietan aurkitzen da bien arteko muga San Telmoermitaren ondoko txaletaren aurreko lurrean margotuta dago.Landare motak Erkidegoko UTM laukietan dagoen hala ezbaieztatzen duen liburua da. Liburua zaharra izanik,litekee-na da informazioa zaharkitua egotea. Hala ere, sorpresa batbaino gehiago ematen ditu: Ophrys speculum delako orkideaArabako hegoaldean, Errioxaren mugan bakarrik aurki zitekeenliburuaren arabera. Orain hiru urte ikusi ahal izan zenZumaianlehen aldiz eta aurten bi landare aurkitu dira. Arabatikkanpo,Zumaian bakarrik atera da. Ophrys lutea Gipuzkoan apenasikusten da orkidea mota hau. Zumaian iaz atera zen lehenaldizeta Gipuzkoa osoko bigarren kasua da, Ataunen ondoren.Mapen gorabeherakOrchis masculaUgariena eta errazena ikusten.50 zentimetroko garaiera har dezake.
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 25puBLizitAteA
  • Aceras anthropophorumLoreak duen itxura gizonurkatuarena da.Dactylorhiza maculataUgaria da eta kolore asko ditu.Ophrys fuscaMartxoan loratzen da.Anacamptis pyramidalisPiramide itxurarekin loratzen delakoeman zaio izena.Gimnadenia conopseaGutxi ikusi dudan orkidea da.Ophrys lutea2008an aurkitu zen lehenengo aldizZumaian.Barlia robertianaOso arraroa da eta urtarrila etaotsaila garaian loratzen da.Ophrys apiferaUgariena ophrysen artean eta erlebat gogoratzen digu.Ophrys scolopaxApiferan antza handia du bainalorearen bukaera puntan bukatzen da.eRRepORtAJeA26 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 27 B A L e i k e 2 0 0 9 e k Ai N A 27Ophrys sphegodesBereizterakoan loreak duen Hurdina aurkitzea ezinbestekoa da.Serapias linguaIlerik gabekoa eta argiagoa dutemingain erdia.Neottia nidus avisBerde kolorerik ez duen landarea, osobaso ilunetan bizi da. Pagoetan ate-ratzen denez agian datozenurteetanZumaiako terrenoetan aurkituko dira.Ophrys speculumZumaian bi aldiz aurkitu da eta Gipuzkoan orainarte kokapenbakarra da.Serapias parvifloraLore txikiena duena. Zarauzko dune-tanalbinismo berdeko (hipokromia) landareak daude eta Zumaianagianhonelako kasuren bat eman daiteke.Listera ovataEz da batere ikusgarria eta berdeadenez edozein belarren itxura hartzen du. Oraindik ez dutZumaian aurkitu,baina egon daiteke.Serapias cordigueraHauen artean ugariena da eta beremingaina ilez beteta dago.Spiranthes spiralisTxikia da eta izenak dioen bezala es-piraleanloratzen da. Zumaian 2008anaurkitu zen lehenengo aldiz.Orchis coniophora subsp. FragransZarauzko dunetan ateratzen den orkidea da eta hain gertuegondaZumaianork daki.eRRepORtAJeA
  • 28 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N ApuBLizitAteA
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 29Aldapa pikea dago Andikaraerrekatik gora.Duela gutxi berritu dute baserria, baina oraindik ereikusikoditugu alagarroak lehortzen.liapotzuetazuMAiegiSakonetatik begiratuta, Arantzakoportua, Portu-txikiko muturra eta Liapotzue-ta ingurua. (Argazkia:Xabier Azkue)Zer da? putzuak, harraldeko parajea.Non dago? Aizbeltz eta Sakoneta tartean, Arantzazpia inguruan,Arantzabekoa baserria zegoen parean (mapatoponimikoan B2 koadrantean).Nola idatzi izan da? Linapotzueta (1872) eta Liapu-tzueta(1999).Nola esaten da? Lipotzuak.Lotutako izenak Zumaian: izen bereko beste errefe-rentzia batbadago barrualdean, Zestoarekin mugan (zehatzkokatu gabea).Antzekoak beste herrietan: Linapotzueta (Azpei-tia, BergaraErrezil eta Oati), Linaputzu (Aia, Hernani etaUsurbil), Liaputzueta (Altzo, Donostia eta Tolosa), Lima-putzu (Hondarribia) eta Liatzeta baserria (Zestoa).Azalpenak: hiztegietan eta liburuetan esanahi garbia aitortzendiote izenari, lihoa beratzeko erabiltzen denputzua da lina putzua. Plazido Mujikaren hiztegian al-berca, enriadero ere ematen ditu gaztelaniazko ordain-tzat. Beste izen eta abizen askoren jatorri ere bada lihoa(Linazisoro eta Linaza, esaterako) eta goiko izenetan ba-rrualdeko herrietakoak garbi samar izango dira lihoarekinerabiltzen zirenak. Baina itsasertzean? Antzekotasunaga-tik jarritako izena ote?Hondarribian jasotako izenek eman diezagukete bestearrasto edo bide bat: Limaputzu, Limarri, Limariaundi etaLimaritxiki. Kostaldeko parajeak dira, eta hango lan batenoharretan dioenez, beti limaz betea den harria da Lima-riaundi. Eta zer da lima? Itsasoak estaltzen dituen harrie-tan sortzen belar berde txiki hori, gaztelaniaz conferva,verdn. Ondarroan, bestalde, lia edo lie deitzen diotearrantzan egiteko tresna edo aparailu bati, sakonera gu-txiko uretan erabiltzen denari.Bukatzeko, bitxikeria gisa, putzuaren ideia bi esaldi be-rezitan ere nola erabili duten erakutsiko dizuet:- Antero Apaolazak, Patxiko Txerren liburuan: izangoal uke animorikan lia-potzu aundi artan sartzeko?(ozeanoa igarotzeko ausardiarik baduen, alegia) .- Pedro Maria Urruzunok: lia-putzuan bataiatutakoa!(auskalo non jaioa, sasikumea).testuA: XABieR Azkue
  • 30 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N AUrolaFelipe IV.aren aginduz Pedro Texeirak 1634an egindakoplanoaren zati bat,itsasotik Zumaia eta Urolaldea erakus-ten duena. Ordurako ageriziren Oikia, Aizarnazabal eta Aizarna izenak ere. (irudia:Gipuzkoako Foru Aldundia)zuMAiegiZer da? ibaia.Non dago? Aizkorrin jaiotzen da, eta Otaok bertso ba-tean zioenbezala, Zumaian oheratzen da. Zestoa eta Ai-zarnazabal igaro eta gero, Muniosoro inguruan sartzen daZumaiako lurretan.Nola idatzi izan da? Urola (1625), Osinbelz (1634) eta Legazpi(1785).Nola esaten da? Urla. Garai batean urrla?Lotutako izenak Zumaian: Urolako trenbidea, Urola plaza etaUrrola lursaila.Antzekoak beste herrietan: Urrola (Bera eta Leitza), Urrolaerreka-zuloa (Trebiu), Egurrola erreka (Beasaineta Beizama), Zizurrola baserria (Deba, Mardari auzoan,Arroarrekan), Iturrola erreka (Oiartzun), Izurola (Aia),Amu-rola (Urnieta) eta Segurola (Aia).Azalpenak: bi aipamen historiko hauetan agerian gera-tzen daizenaren esanahia.- Manuel Larramendik, Corografa liburuan (1754): Urola se dicehoy, pero su pronunciacin nativa sera Urrola, por la repeticin yfrecuencia de las herreras que hay en su carrera.- Juan Ignazio Iztuetak, Gipuzkoako kondaira liburuan (1847):icen au da euskararen bere berequia, eta esan nai du ur-ola, edoolaac erabiltzen ditubana, cergaitic bera igarotzen dan erriberantxit asco diraden.Koldo Mitxelenak azaltzen duenez, -ola amaitzen diren izenguztietan ez da pentsatu behar burdinola edo etxo-la baten arrastoadenik, batzuetan besterik gabe tokia adierazten duelako (Iraola,Urkiola edo Otaola), beste batzuetan ogibide izenekin agertzendirelako (Manterola) edota toki-izenekin (Mirandaola, Plazaola edoSegurola).Azkueren hiztegian urol agertzen da (Elorrion jasoa),Biz-kai aldeko uiol eraren aldera gisa, eta guretzat ujal de-narenpareko (gaztelaniazko torrente, venida de aguas). Bitxia da,azkenik, mapa zaharrean ibaiari Osinbeltz deitu izana, Zestoakoharrobi inguruak oraindik ere hala izena du eta.Bidali oharrak helbide honetara: [email protected]izenak: AMEZMENDI eta BASUSTA
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 31puBLizitAteA
  • 32 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N AguRe zuMAi zARRAOrduan, gaztetan, zer egiten zenuten kalean?Zapatuan ta jaxetanzinea jun, ta astearte ta osteguniane bai, askotan. Lau pelikulaastian. 19 urtekineo dantza, jaiegunian, Beheko plazan. Denborapasarako gauza ona giien Luistarren lokala, Mujikan pelukeixanaurrian. Gerra aurrian hura batzokixa huan, antzokiakin, liburutegibatekin, ofizinakin Gerra ondorenian eleizak han mutilentzakolokala jarri zian. Eta neskaentzako Goiko plazen aldamenian monjeneraikin batian ziuan, denborapasako. Guretzat futbolia, billarra,pinpona, ajedreza, damak eta jokurako kartak zibeztian. Ta ardualimodanakin eaten huan. Hura Congregacin de San Luis Gonzaga huaneta liburutegitik etxeako liburuak har tzia bahuan. Negurakoprimerakua huan. Zinetik erten eta hara juten gitxuan, denporapasa,askotan zinia baino lehenore bai. Bixente Rapak, Manterolak,eramaten zian lokala, hark kontrolatzen zian gaztiak nola ibiltzengian. Lokal handixa huan, Erribera kaletikan mollaino luzian, tazabala huan, jende pillua sartzen gitxuan. Billarra hiru bolakuaziuan, karanboletakoa; eta billar amerikanua Bar Berrixan,Cantabricon, ziuan. Baita Larramendineko tabernane.Eta neskatan?Konfiantza pixkat hartu arte mendixan ibiltzengitxuan, baina geo errazago eiten ginien dantzan. Behin akordatzennauk juntatu nitxala zazpi neskaekin, Erribera kalian. Zeoze eangoal deu?, erronda eskau, atea, ta taka, neuk paatu nian, ta bestebatea jun gitxuan. Ta hurrengo tabernan erronda eskatu nian, taiorke ez zian paatzen, ta esan nien Aizue! Mutillak bakoitzakerronda bat paatzen deu!, ta alkarrei beiratuta,A!!, ta danen artian erronda bat osatu zien. Diruik gabe ertetenzien, mutillen kontura!Orduan zer taberna zeuden?Justa, Txikito Artadi, Metro, BarBerrixa [Cantbrico], Goiko, Uxarruenekoa (orain Trapaia), aurreagoexkerreta Etxabe IV ta Hotel Zumaiako taberna, ta Beheko PlazanAstonekua ta Larramendineko taberna, miradore batekin ta Hauek ezzien aprobetxatzen taberna bihar bezela; bar Berrikuake ez. Hauekmolla aldea leku haundixa zien, arbolakin ta maxakin. Bista pixkateuki izan balueIgual beharrik ere ezEz, igual biharrikane ez. Izotzarefabrikatzen zien. Guk in izan genian han noixian behinafarimerienda eo afarin bat. Geuk eramanda, esan bearei erre tzeko,parrilla bat bazihuan, ixkutatuta… Ta oain jubilatuen horretan,barrakak, txurrerua, tiropitxonak ta tiotiboak, etortzen hitxuan.A! Ta beste hiru taberna, bat Hotel Urangakua, bestia Jaarrekua,GauTxori izena zuna, horreatik deitzen zaiok auzo horrei GauTxori,ta bestia Xarrenekua [Amaiako plazan], edadeko jende asko jutehuan. Gure bai. Haundixa huan. Famosua huan txikillarduak tadespedidak eiteko, ta Etxabe IV bao merkio huan. Estazixuankantinare bahuan.AbElIn lInAzIsOrO AzkuE( e ta 3)iMANOL AzkueDenbora pasarako gauza ona giien Luistarren lokala,Mujikan pelukeixan aurrianTa hurrengo tabernan erronda eskatu nian, ta iorke ez zianpaatzen,ta esan nien Aizue! Mutillak bakoitzakerronda bat paatzen deu!
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 33zer pertsonaje zeuden garai hartan zumaian?Pako Rata, Iparre,Juantxo Kasta, Julian Bronkolio Julianekin akordatzen nauk, neguanGu eskola, Mertzedaxota, juten gitxuan ta ospitaletik Goiko plazaaldea askotan gurutzatzen gitxuan berekin, ta sudurra ziantxorrotxtxorrotxa, ta luzia, ta hotza iten zunian tanta bateukitzen zian puntan eta ez ziuan sekula eroitzen! Hura huanmisterixua! Famosua Pako Rata huan. Hark diruagatik iten zian,baita Piratak nola brankatikan txopara urazpitik ibilazten zienzigortua? Ba, hark igualigual iten zian, diruagatikan gilla azpitikHura illargixakin ibiltzen huan: ilgoran mozkortu iten huan; tailberan txintxotxintxo, Justaneko enkarguak iten.zer festa izaten hituan zumaian?San Pedruak onak, 3 egun jaizialako. Izaten hitxuan asto karrerak, bizikletan zinta karrerak,zaku karrerak, dana Amaiako plazan. Ta geo atletismokua sortuzanian alturako saltua, pixua botatzen Ta musika. Estellakodultzaineruak etortzen hitxuan, ta biribilketak, dantzak Bandak laconga jotzen zunian, neskaai bizkarretik heldu beharrian gerritik helduta San Telmuak sorreran arrantzale festahuan. Indartzen jun hitxuan pixkanakapixkanaka, ta ikastolen ixasorreratikan ikastolen aldeko berbena antolatze huan eta nolazapatuan izaten zan hark ekarri zianSan Telmuak indartzia. Berbena harta kanpotike jende pillaetortzen huan. Santelmuetan obligazixua ziuan neskaakin dantzaegiteko. Urte guztixan egiten ez zunake bai. Dantza ein al dezu?,amak, ta Ez; Ba bixar ein biharko dezu, ba! Ez izan pailazua!Bestela nola billauko dezu andregaxa!. Akordatzen nauk, 16 urtekin,amak: Abelin! Dantza ein al dezu?, ta Ez!. Ba, bixar ein!. Taeitea!Hi eta lagunak oso kantuzaleak zarete. nondik datorkizue? Garaibatian normala huan kantatzia, Zumaixa oso kantaria huan. Gu umiakgiala kantuak aitzen oheratu ta kantuak aitzen lo hartzen ginien.Orduan zenbait kanta itxasokuak hitxuan, La barca de oro, Adiosbarco de bacalao, Sali de Jamaicata, erderaz. Ta euskerazekantatzen huan. Koadrilla bat huan, Bixente Izkiena, Aitorrenhizkuntza zaharra bertso dandanak kantatzen zizkien, ta uste diat1012 diala, bukaeran Gora ta gora beti Euskadi ta euskera, ta gugustoa aitzen. Ta Bar Metro taberna parranderuena huan, azkenkantoriak han juntatzen hitxuan, ta guk, anaixa eta bixok, ohetikkantuan aitzen genitien.Santelmuetan obligazixua ziuan neskaakin dantzaegiteko. Urte guztixan egiten ez zunake bai»Ta Bar Metro taberna parranderuena huan, azken kantoriak hanjuntatzen hitxuan, ta guk, anaixa eta bixok, ohetik kantuanaitzengenitien.»
  • 34 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N AEta tabernetan ibiltzen zinetenean?Orduan tabernetan munduguztixak kantatzen zian, kantatzia normala huan: Gure herri maitea,Lekeitioko, Kapitan pi-lotu, Ilunabarra, Txalupa txiki honetan,Astua… Jaiero mezeta juten gitxuan, ta hillian behin jaunartzeaizaten huan, baraurik, ta orduan Ibarrenea [Alberdi pasteleria]jun, pastelak hartu ta Erreketenea [Etxabe IV]. Han gosaldu, tahandikan aurrea txakolia eatea. Bueno, txakolina ean, neguanjaiero. Txakolina ona huan, lehen gutxi eiten huanda, ta ean:hamen, Zautzan, Getaixan eta Donostixan. Ordubixak arte txakoliaeaten ginien, eta hirurak laurden gutxi arte bermuta, ta geo etxea,muturra berobero inda Kantatzeko, gure koadrilla gehiena baritonuahuan, ta igual beste koadrilla bat tenorrena, ta bi koadrillak batiten giien, ta klaro, kantatzen gustoa. Ean, eaten ginien, bainamozkortu be. Neguan mendira nola ez gian juten, zapatuetan afalondoren kafe konpletoa, ta gero kopeua, Terry, txikiteoan bezela,errondan, txandaka. Goizeko ordubiterdixak huan topia, tabernakitxi iten zitien da. Baina ez mozkortzearen sekretua huan, tabernabakoitzian igual lau kanta kantatzen giuzela.Eskolan erderazko kantak, ezta?Bai, Leon ta Zamorakoak,Castillakoak, baa eleizako zenbait kanta musika euskalduna zien taletra erdalduna. Pentsa: Boga, boga erderaz ikasi ginien!Pralliak,esaten zien euskera Un dialecto del espaol zala. Bazekiten zeinhitz zian espainolen antzekoak, ta adibidez, A ver! Como se dicebarco en vascuence?, ta guk: Barkua, ta hark: Ves? Como en espaol!;ta A ver! Como se dice tomate?, ta guk: Tomatia, hark:Ves? Ves?.Kabroiak hitxuan. Baa euskerazko zenbait kantae ikasi ginientipliak. Tiple talde bat ein zien, 1215 lagunekua, ta BalentinManterola etortze huan guri irakastea. Hark erakutsi zigun ondokantatzen eta euskerazko kantak gainea: Urrundik ikusten dut, Betipenetan eta hoixek.nolakoa huan udako giroa, beraneanteena?Frantsesak asko etortzenhitxuan hotel Amaya, ta Itzunen baatzen hituan. Santixora etortzenhituan Azpeiti, Azkoiti, Zumarraga ta Urretxukuak, Urolan, topeetortzen huan trena, kabitu ezinik. Bikiniak ezautu nixkiantxikitatik, umetatik. Frantsesentzat normala huan bikinixakin ibiltzia. Guibilita gatxaudek bikinixa zeukan andre eder baten bueltan, lauhankian trenena iten, pupu!, behetik gora zer ikusiko, seizazpiurtekin, hirulau urtekuak hartuta atzianEta giro politikoa?Ixiltasuna kristona ziuan. Etxe batzuetanhitzeiten huan politikaz; gurian hitzeiten huan, gure koadrillakobatzuen itxiane bai, baa beste batzuetan ez; nahiz ta abertzaliakizan, ixildu iten hitxuan. Ixiltasuna huan nagusi, ta hitzeiteko,leihoa itxita, bazpane. Bagenekian aber tzaletasuna zer zan,ikurria zer zan, zer izan zan gerra, zenbat sufritu zuen guregurasoek Bestia huan zer kontatzen zuten eskolan. Adibidez, esatenzian mertzedaixo batek: Si t vas a las Islas Canarias, y le dices aun canario, Oye, qu distancia hay de aqu a Espaa?, te dar unabofetada, y te dir Estamos en Espaa!. Inperialistak hitxuan.Kontatzia asko gustatzen zitzaiena, eta guk ikastia, Felipe II,Reyes Catlicos, Espaa inperioa zaneko kontuak hittuan, En aquellapoca en Espaa no se pona el sol esaten zien. Ta nik uste diatespaolak barroaino sartuta dakatela hori, inperialismo hori;horreatik ezin die onartu hemen Espaa ez dan nazio batzuk eotia,bai ba, beren inperio dana galdu ein zien ta Penintsula barrokuabaereGure koadrilla gehiena baritonuahuan, ta igual beste koadrilla bat tenorrena,ta bi koadrillak bat iten giien, ta klaro, kantatzen gustoa
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 35mantendu nahi die. Ta ixiltasuna haundixa zalakore euskeraz askokantatzen ginien. Ta Athleticekuak gitxuan danok; zeatikan?Athleticek bakarrik irabazten zixolako Madridei; Realekoa ixa ioreez gitxuan. Ttxirrinduralitzane berdin: bahuan bat Bahamontes,espaola, eta bestia Loroo, euskalduna, ta bixak oso onak hitxuan,ta kriston eztabaidak sortzen hitxuan, ta karlista danak, reketienseme danak, Bahamontesen aldekuak hitxuan, eta abertzaliak Loroonaldekuak, ta kriston pitotiak Geo, pixkanaka irekitzen jun huan,ikastolak indartzia, euskal literatura, Ez dok amairu sortu zanian,giro politiko aber tzaliakezka bat bazegoen, orduanBai. Nonbaiten sartu bihar ta JOCen,Juventud Obrera Catlican, sartu gitxuan. Behin batian konturatugitxuan Iparraldian nolako kontzientzia eskasa zeon. 1958an, udan,harreman batzuk in hitxuan alde hontako ta besteko jendiakin, ta gujun gitxuan Urruan aldameneko zelai batea, kanpiakinda; aurrenengogabian, ongi etorrixa iteko Iparraldekuak guri, zer kantatuko takanta espaola frantsesez! Gitanes, ijittu espaolak nola bizi zian,kastauela ta guzti! Ta gu, gure artian, Hoixek uste die gu espaolakgeala!, ta geo Juanitok, anaixak, txistua jo zian, Maritxu norazoaz era oso apaiian, nota bakoitza bitan ta hirutanerrepikatzenhango txalo zaparra! Baa giro politikua, garai hartan,bateze ixilla huan.Eta mendiarena nola zen?Azaroa hasi ezkeo, otsaila/martxoa arte,hemen herrixan, parrandan ibil tzen gitxuan. Eta behin udaberri usaixa hasi ezkeo, mendira juten gitxuan. OARGUIk eskurtsixokulturalake antolatzen zitian. Luistarretako juntan golpe de estadoin zien karlistak, ta lortu zien beaixek buru izatia, baina niklortu nian han sekretaixo bezela sartzia, aktak idaztekota. Juntakarka hark OARGUI eliminatu nahi zian, beaixen menpe jartzia. Baiba, OARGUIko eskurtsixo kulturalak: Azkoitiko kaballeritosezagutzea, ola zaharrak ikustea, Barandiaranekin Itziarko kobazuloaeta abar. Euskaldunen iragana ezagutzeko huan, ta luistarren juntahorrek hori ezin zian eraman Esaten zien beaiek ziala jefiak, taOARGUI menpian beti. Alkartzen gitxuan eztabaidatzeko etaarrazoiazenek zekan? Xebastian lehengusuak esaten zun bezela, diarrahandixena iten zunak. Izane, karka haixen arrazoia bullan etadiarran ziuan. Ni juntan haixekin bakarrik eoten nitxanian ez huangiro izaten! OARGUIkuak taldearen sortzaillia ekarri zien, hemenibilitakua, Zumaixan parroko, ta hark esan zian OARGUI autonomuazala.Eta luistarrak? zer ziren?Helburua gaztedixa kontrolpianeukitzia huan, baina antzerkixake iten hituan, erderaz, ta lautikbat euskeraz; euskerazkuan Manuel Marik [Garatek] iten zian beti.Luistarren lokala ona huan koadrillakin geatzeko, billarrianetaibiltzeko ta ona huan liburutegixa. Guretzako salbazixua izan huanhura. Akordatzen nauk luistarretako apaiz buru batekin diskusixuaizan nula La gata sobre el tejado de zinc pelikula zalata. Harkesaten zian Pelikula hori txarra da, pekatu mortala!, ta nikpelikula hura moral aldetik ona zala, ta hark Ona nola izango da,ba! 4Gravemente peligrosa data!.Eta zinea? kanpora joaten zineten, Iparraldera edo?Ez, hori geohuan, pelikula berdiaketa ikustera. Garai hartan pelikulakzenbaTa ixiltasuna haundixa zalakoreeuskeraz asko kantatzen ginien. Ta Athleticekuak gitxuandanok;zeatikan? Athleticek bakarrik irabazten zixolako Madridei
  • 36 B A L e i k e 2 0 0 7 u z tA i L Akixakin hituan: Uno Txurixa: Todos, inclu-so nios; Dos, urdina:Jvenes; Tres, roxa: Mayores; Tres erre, granatia: Mayores conre-paros; Cuatro, berdia: Gravemente peligrosa. Pentsazak zercomida de coco zeon, cuatro zanian gixajo batzuk Arranplan exeritaeoten hitxuan, zinea zein zijuan ikusteko, ta esaten Horrek pekatumortala in behar dik!.Eta zer zen pekatu mortala? nolako pelikulak?Cantando bajo lalluvia, adibidez. Lenengo aldixan huan tres mayores, negu batian,ta guk ikusi ginien. Eta handikan bi urtea, berrize ekarrizutenian, berdia huan. Eskote bat nahikua huan cuatro ipintzeko.Akordatzen nauk pelikula italiano bat: Teodora, eskote ederra, titiederrak Gravemente peligrosa! Zentsurak dialoguak aldature eitenzitian, eszenak ebakire bai. Pelikulakin batea paper batetortzen huan: zer parte zeben moztuta, zer falta zitzakon Guenteratzen gitxuan kuadrillako Kortak Amayan zinia botatzen zulako.Baa zentsura Madriden eiten huan.beste kontu gehiago ere kontatu z izkigun Abelinek: zinemakoak,garai hartako giro politikoariburuzkoak, burgosen egindako soldadutzakoak, ikurria urterourbian azaltzen zenekoak, Franco hil aurrekoak eta ondorenekoakHiru atal behar izan ditugu orain artekoak sartzeko, eta bestehainbeste ere beharko genituzke, kontatutako guztia jartzeko! buruona dauka Abelinek, oroimen bizi eta freskoa, eta atzo gertatubalira bezala kontatzen ditu pasadizoak, arin, jostagarri etaatsegin. baina Gure Zumai zarra honi ere amaiera eman behar etahortxe utzi dugu, oraingoz, kontakizunaCuatro zanian gixajo batzuk Arranplanexerita eoten hitxuan, zinea zein zijuanikusteko, ta esaten Horrek pekatumortala in behar dik!guRe zuMAi zARRAForonda kultur etxea. 943-861056Agenda zure e-postan jaso nahibaduzu, eskatu helbide honetara. agenda etxera[email protected]puBLizitAteA
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 37Gure Zumai zarra noiz eta nola jaio zen ikusteko, atzera eginbeharko dugu denboran, bost urte, 2004ko martxora. Ordutik,hutsik egin gabe, iraganean ahazturiko hainbat pasadizo etakontu ekarri dizkigu Abelinek, batzuk barregarriak etabereziak,beste batzuk serioak eta bihotzean atximur egiten dutenak.Lan mardula geratu da atzean: 18 elkarrizketa, 18 zumaiarrenlekukotasuna eta bizitza.Nola bururatu zitzaion galdetu diogu Abelini, eta erantzundiguJuan Luis Romatetek proposatu ziola, ea animatukolitzatekeenlehengo Zumaiako kontu zaharrak berreskuratzera. Atalairekitzeko asmoa zutela esan zidatenean izugarri poztunintzen.Memoria historikoaren aldeko lantxo txikiren bat egitekoaukeraikusi nuen eta horretarako Zumaiako zaharrenengana jo behar,gerra aurreko eta gerrako kontuak esango zituztelako etahorrekin batera garai hartako ohiturak, usadioak, lanegitekoerak, neska-mutilen arteko harremanak eta abar ere bai. Hainzuzen ere, memoria historikoa berreskuratzea izan daAbelinenhelburu nagusia: Nondik datorren ez dakienak, nekez asma-tuko du nora joan eta nor den ez dakienak aldamenekoarennortasuna hartuko du, zeren eta, diotenez, memoriahistorikoagaltzen duen herria, desagertzera kondenatua dago.Gustura ageri da Abelin egindako lanarekin, eta pena bakarradauka: ama Irene hilda egotea honetan lanean hasi zenean,burua oso ona zeukalako eta kontu pila bat zekizkielako.Amazgain, beste batzuk ere geratu zaizkio bidean, elkarrizketaeginaurretik zendu zirelako, edo burua galdu zutelako, etaoraindikbizirik dauden beste bi-hiruri elkarrizketa egitekogogoarekingeratu omen da. Ezezkoren bat ere jaso du,eta be-reziki mingarria zaio bi gizonena: Itsasoko kultura ustezongienazalduko zutenen birengana jo nuen, baina ezezko biribilajasonuen. Oso penagarria izan da, gerra aurreko, gerra garaikoeta gerra ondorengo itsasoko kontu asko beraiekin galdukodirelako. Beste emakume batek, berriz, elkarrizketa osopozikegin omen zuen, baina etxera argazki bila joan zitzaionean,elkarrizketa Baleiken ez azaltzeko eskatu omen zion, etaidatzita zegoen tokitik ezabatzeko, gainera. Norbaitekbeldurrasartu zion. Frankismoa bizirik dago oraindik.Zein aukeratu elkarrizketatzeko, zer irizpideren arabera?Abeli-nek erantzuna garbi dauka: Ahal denik eta zaharrenenak, etaabertzale jendea. Galdetu diogu ea erraza edo izan den hitzeginaraztea, eta erantzun du normalean segituan hastenzirelahizketan, eta behin hasitakoan, batzuk ezin isildu, gainera!Alde horretatik, esan digu erraza izan dela, eta betigaldetzenzizkien antzeko kontuak guztiei: eskola, jolasak, festakBehinhitz egiten hasita, Gerrako kontuak berez eta natural azalduomen dira.Galdetu diogu ea kontatutako guzti-guztia jarri duen: Nikegiten nuen haiek esanda bezala jarri, igualzuzenketa gramatika eginda, baina besterik ez.Gero, beraiei erakutsi, eta haiek agintzen zuten,hau kendu eta hau aldatu. Izenak bai, pila batisilik geratu dira.Elkarrizketatuen hitzak jaso ditu Abelinek, etamodu berezian jaso ere, gainera: ahaleginhandia egin du elkarrizketatuen euskara berehorretan jasotzeko, hurbildu egin da zumaia-rron eta hizlarien hizkera berezitara. Propiojaso nahi izan du elkarrizketatuen hitz egitekoera, eta meritu hori aitortu behar zaio.Zumaiarren lekukotasun horiek zenbakizzenbaki irten dira, bost urtean, eta guztiakelkartuta liburu polita ateratzea badago, etaasmo horretan omen dira. Krisia dela eta, ezomen da garairik onena, baina etorkizune-rako ideia polita da.Bejondeiala, Abelin!Gure Zumai zarra
  • 38 B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N AekainaAGENDADeialdiakekainaren 8tik 14ra, zuMAiAkOAste BeRdeA (ikusi egitaraua)15etik 21era Beheko plazaelkarteakantolatuta, pertsona Nagusien Asteazumaiako pintxo Lehiaketa2009: ekainaren 19tik 21era.zumaiako Argazki Lehiaketa:hankak-Oinetakoak. Lanak aurkezteko epea ekainaren 23an.Erakusketakigandea, 7 12:00etan Aita Marin, haurantzerkia kika supersorginaAstelehena, 8 zumaiako iX.Futbol txapelketaAsteartea, 9 17:00etan AitaMarin, san telmo sari banaketaOsteguna, 11 22:15ean zineforum Las horas del veranoOstirala, 12 19:00etan Algorri ezagutzaetxean Aste Berdeko Argazki Rallyaren sari banaketaOrdu berean kofradian, Musika eskolako Rock ikasleenkontzertua20:00etan kantauri plazan, Ludotekaren kurtso Amaierakofesta.22:00etan Aita Marin, antzerkia desnudos en Central parkigandea, 14 9:00etatik 14:00etara kiroldegian: kirolari Ateakzabalik.Asteazkena, 17 18:30ean ubillos Musika eskolan,musika-tresnen entzunaldiaOsteguna, 18 15:00etatik aurrera,kiroldegikoigerilekuan, puzgarriak. 20:30ean Maria eta Josearetoan, Musika eskolako euskal dantza ikuskizuna.Ostirala, 19 19:00etan Maria eta Josearetoan, Musika eskolaren kurtso Amaiera jaialdiaLarunbata, 20 22:30ean Mari aeta Jose aretoan,Benito Lertxundiren kontzertua.igandea, 21 11etan hasita,Vitoriano Arrate kalean, ARtisAu AzOkA: artisauak lanean,elikagaiak, haurrentzat tailerrak..Asteartea, 23: 22:00etan san Juan iturrian,san Juan suak zumaiako txistulari Banda eta Musika eskolakoeuskal dantzariekinOsteguna, 25 22:15ean zine forum Vals con Bashir27tik 29raSAN PEDRO JAIAKIrteerakBisitA gidAtuAk ekainak 6, 9:00etan zetazeoakikusteko irtenaldia itsasoz euskARAz!10:00etan irteera geologikoa eta txalupaekainak 7, 9:00etan Flyscharen trekkinga (deba-zumaia)11:30ean zumaia-deba-zumaia txalupaz ibilbidea euskARAz!ekainak 13, 10:00etan irteera geologikoa eta txalupaeuskARAz!15:15ean Flyscharen ibilbidea, ibilbide osoaekainak 14, 10:05ean Flyscharen trekkinga (zumaia-deba)ekainak 20, 10:00etan irteera geologikoa eta txalupa11:00etan urolako itsasadarra piraguaz euskARAz!ekainak 21, 11:30ean zumaia-deba-zumaia txalupaz ibilbideaekainak 27, 10:00etan irteera geologikoa eta txalupa15:15ean Flyscharen ibilbidea, ibilbide osoatXANgOAkekainak 20 de junio: BoilurrarenMuseoa (Metaute-Nafarroa)uztailak 18 de julio: santxotenaMuseoa Agoteen lurraldean (Arizkun-Nafarra)Gaztetxolako txokoa10: zirko tailerra.13 goizez: 2. eskukoazokakofradia plazan.AgeNdAZUMAIA NATURAZ BLAIEkainak 5-12 – ekainaren 5etik 12ra, zuMAiA, NAtuRAz BLAitxapelketa.egun hauetan, zumaian aurki ditzakegun naturgune ezberdinetakoirudiak ikus-teko aukera dugu herriko kaleetan (Forondan,polikiroldegian, Oxford-en, behe-ko plazan eta etxezarreta kalean).Bost ekosistemen izenak asmatzen badituzu txapelketa honetan partehartzeko aukera izango duzu zentroan bertan (Juan Belmonte, 21) edowww.algorri.eu web gunean sartu eta Algorriko blog berria-renbitartez.*saria: 4 lagunentzako afaria zelai talasoterapiako jatetxean.honetaz gain, parte hartzaile guztien artean Algorrira itsasontzizjoateko bidai-txartelak zozketa-tuko dira (10 bikote) baitazumaiako ekosistemen inguruko posterra ere.- ekainak 11, osteguna, 17:00-18:30, Algorri i.z.-n: FOsiLeNtAiLeRRA eta zu-maiako ekosistemen inguruko hormairudiak,denbora-pasak eta ginkana.- ekainak 13, larunbata, 10:00-13:00, Algorri i.z-n MAReARtekOzABALgu-NekO BiOANiztAsuNA ezAgutuz irteera.
  • B A L e i k e 2 0 0 9 e k A i N A 39
  • Publicaciones Similares